Soru Sormak, Öğrenmek ve Anlamak

Dr. Necati Saygılı, PhD. Kimya Mühendisi

BAA/SOT Eğitim Grubu Moderatörü

Seçmediğimiz, bilmediğimiz bir çevreye, bir kültürün içine doğarız. Orada yaşam bilinmezlerle doludur. O nedenle yaşam, bir anlamda bilinmezler dünyasında yolculuktur.

İlk çocukluk yıllarımızda kişileri, eşyaları adlarıyla bize tanıtıldığı gibi öğreniriz. Zamanla hayvanları, eşyaları, bitkileri tanıyarak, sorarak öğreniriz. Önce Ne? Kim? Kaç (tane, kişi, yaş) gibi tek sözcüklü kısa cevaplar isteyen Kapalı Uçlu sorular sorarız. 

Biriken Cevaplarla, Bilinenler Dünyamızın nüvesi, Bilgi Tabanımız oluşur. Büyüyüp yaşam alanımız genişledikçe Niye, Neden, Niçin diyerek açıklama isteyen Açık Uçlu Sorularla yeni şeyler öğreniyoruz. Öğrenmek deyince, Öğrenmenin Anlama ile ayrılmazlığı doğrultusunda biriken bilgileri birbiri ile ilişkilendirdiğimiz, anladığımız için bilgi tabanımız kendi içinde bütünlüklü, bir Ağ’a dönüşür. Bu yapı, içindeki bir eksikliği dolduracak yeni bilgilere açıktır. Yeni bilginin uygunluğu test edilerek yapıya eklemlenir. Artık Düşünme Becerilerimizin gelişim sürecine girmişizdir.

Çocukların aynı soruyu tekrar tekrar sorduğuna; bunun aldığı cevabın öncekilere uymamasından ileri geldiğine tanık olmuşuzdur.  Çocukları ve sorularını ciddiye almak, zihinlerinin sağlıklı yapılanmasına yatırım, geleceğe atılan tohum atmaktır.

“Bilmek için öğrenmek gerek” denir. Öğrenmek için de soru sormak gerekiyor. Öğrenilmek isteneni iyi anlatabilmek için Soruyu Doğru Sormak hem de Doğru Sorular sormakla, istediğimizi alabiliyoruz. O nedenle Soru Sormak,  öğrenilebilen önemli bir beceri işidir. 

Bilgi Tabanı, sorusu sorulmadık -ilişkilendirilmemiş- bilgi yığını dolu zihnin eksiği nedir, tamamlayıcı bilgi hangisidir, nerededir kestirmesi zor. Ona, soru sor dendiğinde ‘ne soracağımı bilmiyorum!’ cevabı alınıyor. Biraz sonra değineceğimiz Soru Oluşturma Tekniği, öğrenci velilerinin bu cevabı vermelerinden doğmuş. 

Bilgi Tabanı genişledikçe, merak edilen, öğrenmek istenilenler de çoğalıyor. Artık Nasıl’lı sorular, üstbilişsel sorular sorulur; derinlik düşünme evresine geçilmiştir... 

Öğrenebilirliği yüksek varlık olarak İnsan, karmaşıklık düzeyi çok yüksek şeyleri de öğrenip anlamak ister. Buna ihtiyacı da vardır. Diğerlerinden farklı olarak, yaşamsal faaliyetlerinde tercih hakkına sahip. ‘Ben öyle değil, böyle yapmak istiyorum’ der ve yapar; sonucuna katlanır. Yaptıkları yaşamın doğal akışına (mantığına) ters şeyler de olabiliyor. Yani Fıtratının, değişkenliği sınırsız.

Tercihte bulunabilmek için olasılıkları ve olanakları bilmesi gerekir. Öğrenmek, keşfetmek için sorulması gereken ‘Doğru Soruları nasıl’ soracağına dair gelişkin bir ifade ve Düşünme becerisine, SÇK gelişmişliğine erişmek zorundadır. Bu beceriler Sorgulamaya Dayalı Eğitimde Eleştirel Düşünme Biçimiyle birlikte kazanılabiliyor.

BNGV, “Toplumun SÇK gelişmişliğine katkı” Misyonunda, “sorunları anlamadan çözmeye kalkışma; Önce Anla!..” yaklaşımını ilke edinmiş. Sorunları anlamak, kaynakta yatan Kök Nedeni ortaya çıkarmakla; Sorunları Sorulara Çevirmekle, Sorunu en iyi anlatan, çözümün ipuçlarını barındıran soruları sormakla yapılıyor.

“Ülkemizin en doğurgan sorunu sizce nedir?” konulu e-BF’ında Ezberci Eğitim’in (EE), Soru sorma Becerilerini köreltmesi, Düşünce Becerileri (DB) yetmezliğini besliyor olması nedeniyle Akıl Dışı Eğitim(ADE) adıyla ön sıralarda yer aldı. EE’den Sorgulamaya dayalı Eğitime (SDE) geçişi kolaylaştırmak gerekiyordu.

BAA/ADE Grubunun, O yolda arayışlar sürerken 2020 Yılında BNGV, RQI: Right Question Institute QFT: Question Formulation Technique ile tanıştı!... QFT Öğrenme Aracı, aranan ilaç gibiydi. Amaç birlikteliği üzerine Ticari amaç dışı kullanmak üzere Eğitim Materyallerini Türkçeye çevirtip Türkçe metinleri hem onların hem BNGV web sitelerine koyma hakkını aldı. Soru Oluşturma Tekniği-SOT adıyla tescil ettirdi.

RQI ve QFT-SOT ile tanışmak, tam bir tevafuk oldu. Arka planda her şey adeta hazırlamış gibiydi!.. Bu ilginç süreçte ve sonrasında yaşananlar, 2021 tarihli Düşünce Notu ve 2022 tarihli Beyaz Nokta’nın SOT ile Yolculuğu başlıklı yazıya konu olmuş.

BAA/ADE Grubu 2021’de, Gönüllü Öğretmenlere açık ücretsiz SOT tanıtım Kursları düzenlemeye başlıyor.  Sosyal Medyadan duyup Kurslara katılanlar arasından SOT Eğitmeni olmak isteyenler de çıkıyor. Onlara özel eğitimler verilerek Gönüllü SOT Eğitmeni yetiştiriliyor ve  BAA/SOT Eğitim Grubu oluşturuluyor. 

Kurslar, Eğitmenlerin zaman bütçelerine uygun tarihlerde ayda 2-3 defa zoom toplantısı şeklinde düzenliyor.  Ülke genelinde hemen her Bölgeden; Ağrı’dan Muğla’ya; Edirne’den  Muş’a hemen her İlden; Okul Öncesinden Liseye kadar her seviye ve branştan öğretmenler katılıyor.

2,5 saat süren kurslar, Tanışma sonrası, Gönüllü iki STK, BNGV ile RQI’nü ve SÇK-SDE-SOT ilişkisini tanıtıcı kısa bir konuşma ile başlıyor.  Daha sonra Eğitmen, katılımcılarla Soruların önemi, değeri ve gücü üzerine etkileşimli görüş paylaşımını takiben önce, soru sormanın önündeki engelleri etkisizleştirici alıştırmalarla devam eden SOT’nin tanınmasına öncülük ediyor.

SOT, şaşırtıcı derece basit; ama etkili bir Öğrenme Aracı. Okulda ve Sivil Toplum alanlarında kullanılabiliyor. Neyi başarmak, Nasıl ve Kimlerle başarmak istediği, web sitesinde açıklanıyor. SOT’nin iki temel uyandırıcı unsuru varsa ilki, soru sormanın önündeki engelleri etkisizleştirmenin yolunu göstermesi; ikincisi de Öğrenmeyi kolaylaştırmasıdır. EE’de eksik kalan Öğrenme halkası tamamlanınca, zihinsel şekillenme bütünlük, SDE’e geçiş de ivme kazanmış oluyor.

Bir Değişiklik Yap kitabında anlatılan, Soru sormanın; soru sorarark öğrenmenin kuralları var. Bunlara uyarak deneyimlenen işlemler, bilinç uyandırıyor:

• Soruları rastgele değil; hakkında açıklama yapılmayan bir SO verilerek onun düşündürdüğü, akıllarına geldiği gibi yazacakları çok soru sormaları istenir;
•  Sorularının Açık ve/ya Kapalı Uçlu olduğunu belirlemeleri;
• Açık Uçlu sorularını Kapalı uçluya; Kapalı Uçlu sorularını Açık Uçluya dönüştürmeleri,
• Açık ve Kapalı Uçlu Soruların avantaj ve dezavantajları üzerine düşünceleri alınır,
• Sorularını önceliklendirerek en önemli 3 soruyu seçmeleri; neden onları seçtiklerini açıklayıp onların ilk listedeki yerlerine dikkatleri çekilir.
• Sorularının yakınsak, ıraksak ve üstbilişsel oluşu üzerine görüşleri alınır.
• Yeni olarak ne öğrendikleri, nasıl öğrendikleri ve öğrendiklerini nasıl kullanmayı tasarladıkları üzerine değerlendirmeleri alınır.
• Seviye ve Branş bazında farklı uygulama örnekleri gösterilir.
• Kendilerinin de SOT Eğitmeni olmak isteyip istemedikleri sorulur.
• Son değerlendirmeleri alınıp sunum sonlandırılır.
• “Ben de gönüllü SOT Eğitmeni olmak isterim” diyenlere deneyimli bir Eğitmen, 2 günde tamamlanan 5 saatlik özel kurs düzenler. Yetkinliklerini sergilemek için deneme sunumu yaparlar; başarılı olanlara Sertifika verilir.
•  Kurslara yapılan başvurular ile 2023 ve 2024’te yapılan SOT Uygulamalarına ait veriler ve Geri bildirimler https://bit.ly/4bLYAkp  adresinden incelenebilir.

Değerlendirmeler sırasında çok etkilenmişlerin sayısı, katılımcı profiline bağlı değişiyor. Ortalama 2-3 kişisinden alınan yansımalar doyurucu oluyor. OÖ ve İO Öğretmeni Eğitmenlerimizin öğrencilerinden aldıkları yansımalar kıvanç verici…

OO ve Lise Seviyesi Öğretmenleri etkilenseler de nasıl yapacaklarına dair zihinen netleşemedikleri fark ediliyor.  SOT Eğitmenliğine talip olsalaar da son aşamayı tamamlamadan bir çoğu uzaklaşıyor. Onlarla daha sık ve yoğun çalışmak gerekiyor.

SOT Geliştirme ve Yaygınlaştırma Grubunu oluşturan BAA Mütevellisi üyelerinin katkılarıyla SOT’nin Velilerle yapılabilir versiyonunu hazırlama, Eğitimdeki rollerine sahip çıkmalarında teşvik edici olma düşüncesi projelendirilmeye çalışılyor. 

Bu yazı 12 Temmuz 2024 tarihinde yazılmıştır.