2025 NOBEL ÖDÜLLERİ EKİM AYINDA SAHİPLERİNİ BULDU

Dr. Özlem Aker

Nobel komitesi bu yılki ödül açıklamalarında ve basın duyurularında,  “bilimin ve sanatın” karanlık bir dünyadaki eşitleyici ve dönüştürücü gücüne vurgu yaptı.  

Tıp ve Fizyoloji Ödülü

İlk açıklanan ödül olan  Tıp ve Fizyoloji ödülüne üç bilim insanı layık görüldü .

Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell ve Shima Sakaguchi ; otoimmüniteyi ve kanseri anlamakta , zararlı T hücrelerinin , düzenleyici (regulatör) T hücreleri aracılığıyla periferal immun toleransla nasıl etkisizleştirdiğini açıklayan çalışmaları ve bu çalışmaların tedaviye yansıyabilecek etkileri sebebiyle bu ödülü aldılar. 

Fred Ramsdell ödül açıklandığında bu durumdan hemen haberdar olamadı, zira o esnada Idaho’nun dağlık bölgesinde , uzun doğa yürüyüşleri ve dijital detoks yapıyordu. Dijital bağımlılığın giderek tırmandığı günümüz dünyasında Ramsdell , kendisine ulaşılamamasıyla da gündem oldu.

Nobel Tıp ve Fizyoloji ödülleri tarihinde immünoloji en çok ödül alan konu başlıklarından biri. İmmünoloji alanında Nobel ödüllerinin tarihçesini aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:

Fizik Ödülü

‎İkinci açıklanan ödül olan Fizik Ödülü John Clarke, Michel Devoret ve John Martinis arasında paylaştırıldı. 

Bu üç bilim insanı kuantum mekaniğinin sadece atom altı dünyada değil, makroskopik ölçekte (yani laboratuvarda gözlenebilir büyüklükteki devrelerde) de geçerli olduğunu deneysel olarak kanıtladılar. İlgili çalışmalar; kuantum tünelleme ve enerji kuantizasyonu gibi kuantum etkilerin mikroskobik sistemlerin ötesinde davranabileceğini kanıtlayarak kuantum teknolojileri (kuantum bilgisayarlar, kuantum sensörler, kuantum kriptografi vb.) için temel oluşturarak çığır açıcı bir dönüşümün başlangıcı oldular. 

Bu ödülü anlamak için öncelikle “Kuantum teknolojileri neden önemlidir ,   hangi alanlarda kullanılır” sorusunu kavramalıyız. 

Kuantum teknolojilerinin kullanıldığı alanlar: 

 1. Kuantum Bilgisayarlar: Klasik bilgisayarların yıllar sürecek hesaplamalarını saniyeler içinde yapabilirler . Kullanım örnekleri: -Molekül simülasyonları (ilaç keşfi, malzeme bilimi) -Karmaşık optimizasyon problemleri (lojistik, finans) -Yapay zekâ algoritmalarının hızlandırılması.

 2. Kuantum İletişimi ve Kriptografi: Kuantum anahtar dağıtımı (QKD) sayesinde, iletişimdeki dinlemeleri fiziksel olarak imkânsız hale getirir.

 3. Kuantum Sensörleri: Süper iletken devreler ve atomik interferometreler sayesinde  yerçekimi, manyetik alan ve zaman ölçümleri çok daha hassas yapılabilir.

Kullanım alanları: Tıp (MRI benzeri sistemler), arkeoloji, petrol arama, nükleer denetim, uzay navigasyonu.

 4. Kuantum Zaman Ölçümü: Atomik saatlerin ötesindeki  doğrulukta geliştirilen “kuantum saatler” ile GPS sistemlerinde ve uzay görevlerinde doğruluk 1000 kat artabilir. 

5. Malzeme Bilimi ve Süperiletkenlik: Kuantum modellemeler sayesinde yeni süperiletken, enerji depolayan veya oda sıcaklığında iletken malzemelerin tasarımı mümkün hale geldi. 

Kimya ÖdülüÜçüncü sırada açıklanan  Kimya Ödülü ‘nün sahipleri Susumu Kitagawa, Richard Robson ve Omar M. Yaghi oldular. Bu üç bilim insanı , ödülü metal-organik çerçeveler (MOF’lar / metal-organic frameworks) olarak bilinen yeni bir moleküler mimarinin geliştirilmesi konusundaki katkılarından dolayı aldılar. Söz konusu MOF’lar , metal iyonları ile organik ligandların bir araya gelmesiyle oluşturulan, içlerinde gözenekler barındıran kristalimsi ağ yapılardır. Bu yapılar sayesinde gazlar veya diğer moleküller bu gözeneklere girip çıkabiliyor; böylece bu yapıların içinde maddeyi tutma, ayırma, depolama işlevleri gerçekleşebiliyor. Ödül jürisi, bu yapıların özellikle karbon dioksitin yakalanması ve bertarafı , çöl havasından su toplanması ve toksik gaz depolanması gibi küresel öneme sahip çevreci uygulamalara kapı araladığına dikkat çekti. 

Ödül sahiplerinden Omar M. Yaghi, Ürdün, Amman’da 1965 yılında doğmuş. Ailesi Ürdün’e Filistin’den göç etmiş sığınmacılardan. Kendisiyle yapılan röportajda Yaghi şunları söylüyor: “Ebeveynlerim zar zor okuma yazma biliyorlardı, evimizde yetiştirdiğimiz hayvanlarla birlikte büyüdüm. Benim yolculuğumda, geldiğim noktada,  bilim bana yaptıklarımı gerçekleştirme fırsatı verdi. BİLİM DÜNYADAKİ EN BÜYÜK EŞİTLEYİCİ GÜÇTÜR”. 

Edebiyat Ödülü

Dördüncü sırada açıklanan Edebiyat Ödülü’nün sahibi , 71 yaşındaki Macar yazar László Krasznahorkai oldu. Nobel komitesi yazarın bu ödüle; “kıyameti andıran bir dehşetin ortasında sanatın gücünü yeniden doğrulayan, etkileyici ve vizyoner eserleri nedeniyle lâyık görüldüğünü” açıkladı.

 “Macar yazar László Krasznahorkai, Kafka’dan Thomas Bernhard’a uzanan, absürtlük ve grotesk taşkınlıklarla tanımlanan Orta Avrupa edebiyat geleneğini sürdürüyor. Yine de, yalnızca bu çizgiyle yetinmeyip ; Doğu’ya yakın, daha içe dönük, ince ayarlı ve dingin bir ses geliştirmesiyle tanınıyor.” Yazarın Türkçe’ye çevrilmiş belli başlı eserleri şöyle sıralanabilir: 

• Seiobo Orada, Aşağıdaydı
• Şeytan Tangosu 
• Savaş ve Savaş 
• Direnişin Melankolisi  

Barış Ödülü

Beşinci sırada açıklanan Barış Ödülü bu yıl heyecanla beklenen ödüllerden biriydi.

Ödül iktidar ve rejim baskısıyla susturulmaya çalışılan bir muhalifin oldu. 

Ödülün sahibi 1967 doğumlu Maris Corina Machado endüstri mühendisliği ve finans eğitimi almış, Venezüela’lı kadın politikacı ve aktivist. ‎

Nobel Komitesi , ödül açıklamasında Machado’nun Venezuela’daki baskıcı rejim karşısında demokratik muhalefeti birleştirici rolü; özgür ve adil seçim taleplerini yayma çalışmaları gibi cesur ve demokratikleşmeye yönelik adımları nedeniyle ödüle layık görüldüğünü vurguladı. 

Nobel Komitesi ayrıca, Venezuela’nın ekonomik ve insani kriz içindeki durumuna, rejimin baskı araçları kullanarak muhalefeti engellemesi gibi antidemokratik uygulamalarına da dikkat çekti. ‎

Barış ödülü sahibi Machado’nun Netenyahu ile yakınlığı, Trump’un “Machado ödülü bana ithaf etti” beyanatı ve ödülün açıklanmasından hemen önce bahislerde Machado’ya yönelik oyların artması üzerinden yürüyen “içeriden bilgi sızdırıldığı” iddiaları, kamuoyunda ödülün haklılığıyla ilgili sorgulamalara ve eleştirilere yol açtı. 

Ekonomik Bilimler Ödülü

En son sırada açıklanan,  Alfred Nobel anısına verilen Sveriges Riksbank Ekonomik Bilimler Ödülü Joel Mokyr, Philippe Aghion ve Peter Howitt arasında paylaştırıldı. Bu bilim insanları inovasyonla tetiklenen ekonomik büyümenin dinamiklerini açıklayan çalışmaları ile ödüle layık görüldüler.

Nobel Komitesi ödül açıklamasında İnsanlık tarihinin bütününde, aslında çok kısa sayılabilecek son 200 yılda, öncekinden benzersiz bir ivmeyle yaşanan ekonomik gelişmenin inovasyon kaynaklı olduğuna vurgu yaparak, ödül sahibi bilim insanlarının bu konuda geliştirdikleri matematik modellemelere atıfta bulundu.

Son yılların ekonomi devi Çin’in ekonomideki çarpıcı dönüşümü taklitten inovasyona geçtiğinde başardığını düşünürsek, ödülün önemini kavramaya biraz daha yaklaşabiliriz.

Kaynak: https://nobelprize.org/