Yeni ve Yeniden ortaya çıkan hastalıklar, 2024’e bir bakış

Uzm. Dr. Tutku Taşkınoğlu

Yeni ortaya çıkan bulaşıcı hastalıklar "bir popülasyonda yeni ortaya çıkan veya var olan ancak görülme sıklığı veya coğrafi aralığı hızla artan" enfeksiyonlardır. Dünya, SARS-CoV-2'nin neden olduğu COVID-19 pandemisi ve küresel bir Monkeypox (Maymun Çiçeği) acil durumundan dört yıl sonra nefes almaya yeni yeni başlamışken bu sene ortaya çıkan ve/veya yeniden ortaya çıkan tehditlerle karşı karşıya kaldık. 

Günümüzde, uluslararası seyahatler, sınırları ortadan kaldıran ve kitlesel göçlere yol açan jeopolitik değişiklikler, kamu sağlığı ve sağlık bilgileriyle ilgili yanlış bilgi ve dezenformasyonlar, iklim değişikliği ve doğal afetler (depremler, seller vb.) ve hatta teknolojik gelişmeler (yapay zeka) birçok patojenin devam eden ve ortaya çıkan tehdidini artırma potansiyeline sahiptir.

Sıcak hava dalgaları, kuraklıklar, orman yangınları, kıyı fırtınaları ve iç kesimlerde meydana gelen seller gibi iklim kaynaklı afetler, bölgesel ekonomileri bozma, hastalık salgınları gibi sağlık krizlerini teşvik etme ve vektör kaynaklı ve ihmal edilmiş tropikal hastalıkların coğrafi aralığını genişletme potansiyeline sahiptir.

2024 ilk aylarında tanıdık semptomlar geri döndü 

Bu yılın başlarındaburun akıntısı, öksürük, ağrılar, tıkanıklık ve belki de ateş ve birkaç tipik solunum yolu virüsü aynı anda zirveye ulaştı.  COVID , grip (influenza) ve solunum sinsityal virüsü (RSV) ve benzer semptomlara neden olan diğer "grip benzeri hastalıklar" bildirildi. rneğin soğuk algınlığı, diğer koronavirüsler ve parainfluenza virüsleri.  Solunum yolu enfeksiyonlarına neden olan İnfluenza, SARS-CoV-2 ve RSV gibi RNA virüsleri her yıl "kayma ve değişme" yeteneğiyle yüksek mutasyon oranlarına sahiptir ve sürekli yeni varyant gelişimi söz konusudur. Diğer taraftan İnfluenza ve SARS-CoV-2 ayrıca yarasalar, kümes hayvanları, domuzlar gibi hayvan rezervuarlarında "saklanabilir" ve daha farklı formlarda ortaya çıkabilirler. Bu sene de kuş gribi vakalarının özellikle büyükbaş hayvanlarda ve tek tük de olsa insan vakalarının gözlenmesi tüm dünyanın alarma geçmesine neden oldu.   

“Kuş gribi salgını olabilir mi?” sorusu gündeme geldi. Virüslerinin tür bariyerini geçip pandemi haline gelebilmesi için, insanlar arasında bulaşabilir hale gelmeleri ve insanlarda etkili bir şekilde çoğalabilmeleri gerekir. Genellikle, bunun için insan gribi virüsleriyle yeniden çeşitlenme gerekir veya virüs adaptasyona uğrayabilir (uzun zaman alabilen ancak memelilerin ve insanların sık sık enfekte olmasıyla hızlandırılabilen bir süreç).

Kızamık yeniden gündemde

Tüm dünya olağan solunum yolu enfeksiyonları ile ve olağan dışı kış gribi vakaları ile uğraşırken farklı ülkelerden kızamık ve boğmaca salgınlarının haberleri geldi. Oysa kızamık aşısının düzenli uygulamaları ile neredeyse ortadan kaldırılmıştı. Kızamık vakaları genellikle aşılanmamış kişilerde ortaya çıkıyordu. Geçtiğimiz altı ayda kızamık vakalarının küresel artışı ve bu tehlikeli patojenden kaynaklanan küresel tehdidi yansıtmaktadır.

Kızamık, enfekte kişilerin öksürükleri ve hapşırıkları yoluyla bir kişiden diğerine kolayca yayılan havadan bulaşan bir hastalıktır. Virüs, enfekte bir kişinin burun ve boğaz mukusunda yaşar, bu nedenle öksürme ve hapşırma yoluyla başkalarına kolayca yayılabilir. Ayrıca kişi, kızamık virüsü ile kirlenmiş havayı solursa veya enfekte bir yüzeye dokunursa ve sonra gözlerine, burunlarına veya ağızlarına dokunursa, enfekte olabilir. Tehlikeli bir patojen olan kızamık, enfekte bir kişi bir bölgeden ayrıldıktan sonra havada iki saate kadar canlı kalabilir.

Kızamık için çare: Aşı olmak!

Kızamık o kadar bulaşıcıdır ki, bir kişide varsa, çevresinde aşısı olmayanların yüzde 90'ına bulaştırabilir. Bu virüsle enfekte olan herkes, tipik döküntü ortaya çıkmadan dört gün öncesinden dört gün sonrasına kadar bulaştırıcıdır. Kızamık ciddi komplikasyonlara ve hastaneye yatışa yol açabilir. 5 yaşından küçük çocuklar ve 20 yaşından büyük yetişkinlerin komplikasyonlara yakalanma olasılığı daha yüksektir. İnsanlar kızamık virüsünün tek rezervuarıdır; hayvanlar kızamığa yakalanmaz veya yaymaz. Bu önemli özellik, kızamığın aşılama yoluyla ortadan kaldırılmasını mümkün kılar. 

Kendinizi ve başkalarını kızamıktan korumanın en iyi yolu aşı olmaktır. Kızamık aşısı KKK  aşısı içindedir. Bu aşı 3 hastalığa karşı koruma sağlar: Kızamık, kabakulak ve kızamıkçık. KKK aşısının iki dozu kızamığa karşı %97 oranında koruma sağlar. Kızamığa karşı tek doz aşının koruyuculuğu yüzde 93'tür. 

Kızamık belirtisi gösteren klinik özelliklere sahip tüm hastalardan nazofarengeal sürüntü, boğaz sürüntüsü veya idrar örneği ve ayrıca kan örneği alınmalıdır. Nazofarengeal veya boğaz sürüntüleri idrar örneklerine tercih edilir. 

Antimikrobiyal Direnç Konusuna Dikkat

Virüslerle yaşadığımız savaşa yakında bakterilerin de gireceğinin çok uzun zamandır farkındayız. Hızla büyüyen küresel antimikrobiyal direnç (AMD) sorunu da bu sene dikkat çekilen başka bir konuydu. AMD'nin endişe verici coğrafi yayılımı dünya çapında bir orman yangını gibi artıyor. COVID-19 salgını, 2015’den beri üzerinde durulan AMD'yi engelleme girişimlerini ve çabalarını aksattı ve salgının ilk yılında dirençli hastane başlangıçlı enfeksiyonlarda ve ölümlerde yüzde 15'lik bir artış bildirildi. Geniş bir açıdan bakıldığında Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 2050 yılına kadar AMD'nin yılda yaklaşık 10 milyon ölüme yol açacağını ve kanseri geride bırakacağını öngörürken Dünya Bankası AMD'nin küresel olarak ek 1 trilyon ABD dolarına mal olacağını tahmin ediyor.

Her mikrop grubundan çok sayıda dirençli patojen bulunsa da şu anda en acil tehditler Clostridioides difficile, Karbapenem dirençli Enterobacteriaceae, ilaca dirençli Neisseria gonorrhoeae , karbapenem dirençli Acinetobacter ve  Candida auris’dir. 

Mantar Deyip Geçmeyin

Candida auris de listedeydi yani bir cephede mantarlara açmamız gerekebilir. 2023'ün başlarında, Meksika'daki 33 immünokompetan hastada bir mantar olan Fusarium spp menenjiti salgını yaşandı. Antifungal tedaviyle başlangıçtaki iyileşmeye rağmen, anevrizma, intrakraniyal kanama, felç ve hidrosefali gibi ciddi nörovasküler komplikasyonlar meydana geldi. Bir izolat üzerinde duyarlılık testi yapıldı ve Amerika Birleşik Devletleri'nde onaylanmış tüm antifungal ilaçlara karşı direnç ortaya çıktı.  

Mart ayında DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü), Neisseria meningitidis bakterisinin neden olduğu bazı enfeksiyonlara karşı uyarı yaptı.  Neisseria meningitidis bakterisinin belirli bir suşundan kaynaklanan enfeksiyonların alışılmadık semptomlar gösterebileceği söylendi. 2024’de şimdiye kadar tespit edilen vakalarda, 6 kişiden yaklaşık 1'i öldü, bu da menenjit enfeksiyonlarında tipik olarak görülenden daha yüksek bir ölüm oranı. Bu vakalar aynı zamanda orta yaşlı yetişkinleri etkilemeleri nedeniyle de sıra dışıdır. Tipik olarak, menenjit enfeksiyonları bebekleri veya ergenleri ve genç yetişkinleri etkiler.

Meningokok hastalığı, Neisseria meningitidis'in neden olduğu herhangi bir hastalığı ifade eder. Enfeksiyon hem menenjite hem de septisemi veya kan zehirlenmesi adı verilen ciddi bir kan dolaşımı enfeksiyonuna yol açabilir. Bakteri, solunum ve boğaz salgılarıyla kişiden kişiye yayılabilir ve genellikle öpüşme, öksürme, hapşırma veya enfekte olan diğer kişilerle yakın temasta bulunma yoluyla gerçekleşir. Dolaşımda dört farklı menenjit bakterisi grubu vardır — B, C, W ve Y. 

Menenjit enfeksiyonlarının tipik semptomları arasında ateş, baş ağrısı, boyun tutulması, ışığa karşı isteksizlik ve mide bulantısı bulunur. Son zamanlarda bildirilen vakaların çoğunda bu semptomlar yoktur. Hastaların yaklaşık üçte ikisinde kan dolaşımı enfeksiyonları vardır, yaklaşık %4'ünde ağrılı, enfekte eklemler vardır. Ama iyi haber şu ki ölümcül menenjitten korunmak için aşılarımız var. Aşı, 11-12 yaşlarındaki çocuklar için önerilir ve koruma azaldığı için genellikle 16 yaşında bir güçlendirici doz verilir. Ayrıca HIV gibi bağışıklık fonksiyonunu bozan hastalıkları olan kişiler için güçlendirici dozların her 3 ila 5 yılda bir yapılması gerekir. 

Hayvanlar ve insanlar arasında bulaşabilen bulaşıcı hastalıklara zoonoz denir. Bilinen tüm insan bulaşıcı hastalık etkenlerinin yaklaşık %60'ı hayvanlardan kaynaklanır; bunlara Brucella, HIV, Salmonella ve kuduz dahildir. İnsanlarda yeni veya ortaya çıkan bulaşıcı hastalıkların çoğu zoonotik kökenlidir (örneğin, COVID-19, Ebola ve kuş gribi) ve potansiyel biyoterörizm tehditlerinin yaklaşık %80'i zoonotikti. Örneğin, şarbon ve veba. Bu tür tehditler etkili önleme, tespit ve yanıt için “Tek Sağlık” yaklaşımı gerektirir.

2024'te zoonotik etkenlerin ortaya çıkması ve yeniden ortaya çıkması, 2025 ve sonrası için tehlikeli bir tablo çizmektedir. Dünya, Marburg, Nipah, Monkeypox, Kırım-Kongo kanamalı ateşi ve sıtma salgınlarının devam etmesine ve yayılmasına karşı dikkatli olmaya devam etmelidir. Ayrıca, vektör kaynaklı (böcek) enfeksiyonların artışı, Dang Humması, Chikungunya Humması , Rocky Mountain benekli ateşi gibi hastalıkların bölgesel kalmayıp dünya çapında yayılmasına neden olmaktadır.  Sağlık Bakanlığı 2024 başından beri altı kişide Batı Nil Virüsü tespit edildiğini açıkladı. Batı Nil vakalarının çoğu hafif seyrediyor ve grip benzeri semptomlara neden oluyor. Bunlar arasında ateş, baş ağrısı, vücut ağrıları, kusma, ishal veya döküntü yer alıyor.

Etken ne olursa olsun COVID-19 salgını bize öğrettiği gerçek şudur: Önlem almak, hazırlıklı olmak demektir.