Kişiselleştirilmiş Tıp Çağında Psikotrop İlaçlar

Çevresel ve Sosyal Stres Ortamında Genetik Biliminden Nasıl Yararlanıyoruz?

Serdar Kasakyan, PhD., Sitogenetik Birim Teknik Sorumlusu, İstanbul

Birey ilaç etkileşiminin genetik şifresi

Farmakogenomik, kişiselleştirilmiş tıbbın temelini oluşturan ve bireylerin genetik yapısından dolayı ilaçlara verdiği yanıtı inceleyen alt disiplinidir. Geleneksel, herkese uyan ilaç yaklaşımının genetik varyasyonlar nedeniyle yetersiz kalabildiği  görülmüş, bazı insanların standart ilaç dozuyla yan etkiler yaşadığı ve bazılarının da aynı standart dozda kısıtlı fayda görebildiği saptanmıştır. Sebepler arasında ilaç metabolize eden enzimlerin, taşıyıcı moleküllerin veya reseptörlerin genetik farklılıklardan dolayı farklı kodlanması sayılabilir. Kişiselleştirilmiş tıp, psikiyatrik tedavide farklı ilaçlar ve dozlarla deneme yanılma yönteminin ötesine geçerek her hasta için doğru ilaç ve dozun belirlenmesine yardımcı olur. Genetik testlerin yaygınlaşmasıyla, farmakogenomik verilerin klinik uygulamalara entegrasyonu özellikle geçtiğimiz on senede daha kolay ve hızlı hale gelebilmiştir. Özetle, farmakogenomik, bireysel biyokimyayı anlamaya yarayan ve hedefe yönelik tedavi imkânı sunan bir rehber niteliğindedir. Bu bağlamda psikotrop ilaçlar, nöron kimyasını etkileyerek ruh hali, düşünce, davranış ve duyguları düzenlemeye yardımcı olan ilaç grubu olarak tanımlanmıştır. Depresyon, anksiyete, otizm, şizofreni ve bipolar bozukluk gibi durumları tedavi etmek için kullanılan psikotrop ilaçlar, genetik, nörokimya ve çevresel faktörler arasındaki karmaşık etkileşimler nedeniyle, her ilaç gibi öngörülemeyen etkilere sahip olabilmektedir. Farmakogenomik veriler sayesinde, doktorlar her hasta için özel tedavi planları oluşturmakta , böylece tedavi etkinliğini yükseltmek ve yan etki riskini düşürmek mümkün olmaktadır.. Bu yaklaşım tedavide zaman kaybını önleyerek iyileşme sürecini hızlandırmanın yanı sıra uzun vadede sağlık maliyetlerini de düşürmektedir.

Sosyal Çevrenin Etkisi ve Biyolojik Sonuçları 

İnsanların yaşadığı sosyal çevrenin sağlığı ne düzeyde etkilediğini özellikle yaşadığımız çağda kolaylıkla görebiliyoruz. Sosyal hiyerarşi, kalabalık, dengesiz kentleşme, şiddet, sosyal ve ailesel destek eksikliği gibi faktörler özellikle küçük yaşlarda stres, bağışıklık ve nöron fonksiyonlarını etkileyen genlerin ifadesini değiştirebilmekte ve sağlıklı doğan bireyler üzerinde bile psikolojiyi etkileyen kalıcı sonuçlar yaratabilmektedir. Bahsedilen tüm faktörler kalıtımla aktarılan genetik faktörlerle birleşerek psikotrop ilaç yanıtını daha da karmaşık hale getirmektedir. Etkili bir kişiselleştirilmiş tıp uygulaması için farmakogenomik strateji belirlenirken bireyin özellikle kalıtsal ve ayrıca çevresel etkenlerin tümünün dikkate alınması gerekir.

Beslenmenin Sağlık ve İlaç Etkileşimi Üzerindeki Rolü

Beslenme, sağlıklı bir yaşam sağlamada olduğu gibi vücudun ilaçlara verdiği yanıtı şekillendirmede de kritik ancak genellikle hafife alınan bir rol oynamaktadır. Örneğin, turpgillerde bulunan bileşikler detoksifikasyon enzimlerini artırabilirken (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32086800/), greyfurt suyu CYP3A4 gibi enzimleri baskılayarak ilaç seviyelerini yükseltip toksisite riskini artırabilmektedir (https://www.fda.gov/consumers/consumer-updates/grapefruit-juice-and-some-drugs-dont-mix). Ayrıca, B vitamini veya magnezyum gibi temel besinlerin eksikliği, ilaç metabolizması için gerekli enzimatik reaksiyonları etkileyebilmektedir. Bu nedenle, kişiselleştirilmiş tıpta beslenme şekli ve farmakogenomik bulgular tedavi planlamada entegre olarak değerlendirilmelidir.

Nörogenetik, Farmakogenetik ve Psikotrop İlaçlar

Beyin kimyası ve genetik varyasyonlar arasındaki ilişkinin karmaşık olmasından dolayı psikotrop ilaçların doz belirlemesi kişiselleştirilmiş tıpta en büyük zorluklardan birini teşkil etmektedir. Beyin yüksek derecede uyum sağlayabilen, plastisiteye sahip bir organdır ve serotonin, dopamin ve glutamat gibi nörotransmitter sistemlerindeki bireysel farklılıklar, bir kişinin psikiyatrik ilaçlara verdiği yanıtı büyük ölçüde değiştirebilmektedir. CYP2D6 ve CYP2C19 gibi ilaç metabolize eden enzimlerdeki genetik varyasyonlar, tedavi sonuçlarını ve yan etki riskini belirlemede kritik rol oynar. Örneğin, bir hasta antidepresana iyi yanıt verirken, başka bir hasta aynı dozda hiçbir fayda görmeyebilir veya ciddi yan etkiler yaşayabilir. Özellikle son yıllarda hızla artan klinik araştırma sonuçları psikotrop ilaçların bireye özel doz belirlemesinde kritik rol oynamaktadır. Farmakogenomik test sayesinde daha hassas ilaç seçimi ve doz belirleme uygulamaları bu noktada büyük önem taşımaktadır. Yaşadığımız çağda psikotrop ilaçlarla tedavinin her bireye özgü nörogenetik arayüze uyarlanması sadece bilimsel bir hedef değil, klinik bir gereklilik haline gelmiştir.

Bütünleşik Hassas Tıbba Doğru 

Hassas tıp, genetiğin ötesinde sağlığı etkileyen tüm faktörleri, çevresel, davranışsal ve biyolojik detayları dikkate alan bütünleşik bir yaklaşım benimsemektedir. Farmakogenomik, bir kişinin genlerinin ilaç metabolizmasını ve yanıtını nasıl etkilediğine dair kritik bilgiler sağlar, ancak bu büyük resmin sadece bir parçasıdır. Beslenme, uyku düzeni, fiziksel aktivite, alkol ve sigara kullanımı gibi yaşam tarzı alışkanlıkları, genetik yatkınlıklarla etkileşerek tedavi sonuçlarını etkileyebilmektedir. Bütünleşik hassas tıp, bu noktaları birleştirerek genetik verilerle desteklenmiş ve bağlama uygun müdahaleler tasarlar. Amaç, hastanın ve çevresinin dinamiklerine uyum sağlayan, faydayı en üst düzeye çıkarırken zararı en aza indiren bir tedavi modeli oluşturmaktır. Bu yaklaşım, insan biyolojisinin ve yaşam deneyimlerinin karmaşıklığını gözeten bireyselleştirilmiş bir sağlık hizmeti sunar.

Kurumumuz diğer sağlık alanlarında olduğu gibi bu alanda da bilgilendirme, danışmanlık ve takip hizmetlerini ön planda tutmaktadır. Laboratuvar hizmetlerini  bilim ve halk sağlığı alanlarıyla birleştirerek her bireyin bilimsel olarak doğru ve kişisel olarak uygun sağlık servisi ile tedavi görmesini sağlama vizyonuyla ilerleyen kurumumuz; psikotrop ilaç tedavisinde kaçınılmaz olan farmakogenomik alanında da bireyselleştirilmiş sonuçlarla  etkin hizmet vermektedir.