Aşı Değil Oyuncu Değişikliği, HIV’den %99.9 Korunmak Mümkün!
Uzm. Dr. Tutku Taşkınoğlu
FDA tarafından Haziran'da bir ilaç HIV önleyici olarak onaylandı. Bu onay, HIV ile mücadelede bir dönüm noktası olabilir ve 1980’lerden beri milyonlarca insanın ölümüne neden olan sessiz salgınla savaşı kökten değiştirebilir. Yeztugo adıyla piyasaya sunulan lenacapavir altı ayda bir yapılıyor ve HIV riski yüksek olan kişileri neredeyse % 100 koruyor. Yeztugo (lenacapavir), HIV-1 bulaşma riski taşıyan yetişkinlerde ve ergenlerde (>35 kg) cinsel yolla bulaşan HIV-1 riskini azaltmak için maruziyet öncesi profilaksi (PrEP) amacıyla kullanılabilir. Yeztugo tedavisine başlamadan önce bireylerin HIV-1 testinin negatif olması gerekir.
HIV ile mücadelede şimdiye kadar kullanılan tedaviler milyonlarca insanın virüsünü tespit edilemeyecek seviyelere indirmeyi başardı ve başkalarına bulaşmasını nispeten engelledi. Hatta HIV negatif olan kişilerin enfeksiyonu önlemek (PrEP) için kullanımında da etkinlerdi. Ancak her gün ilaç almak gerekliliği, tedaviye uyumu ve dolayısıyla etkinliği düşürüyordu.
Yeztugo (lenacapavir) ise yapılan çalışmalarda ilacın günlük haplara kıyasla cisgender kadınları HIV enfeksiyonundan korumada %100 etkili oldu. Erkekler ve cinsiyet çeşitliliği olan kişilerle cinsel ilişkiye giren erkeklerde ise ilaç %96 etkiliydi.
Yeztugo (lenacapavir), aslında bildiğimiz bir ilaçtı. HIV virüsü diğer ilaçlara direnç kazandığında tedavileri için 2022 yılında FDA tarafından onaylanmıştı. İlaç direncine alternatif olarak kullanılırken Yeztugo (lenacapavir)'in HIV'i önlemede de potansiyeli olduğu fark edildi. Çünkü ilacın iki önemli özelliği vardı;
- Vücutta diğer antiviral ilaçlara göre daha uzun süre kalabiliyordu.
- Virüsün kendi kopyalarını oluşturma sürecinde kullandığı çeşitli adımları engelleyebiliyordu.
Tek bir enjeksiyondan sonra harika bir etkiyi de primatlarda gözlemlediler. İnsan olmayan primatları HIV'e yakalanmaktan korudu. Bu veri HIV önlemek için de kullanılabileceği fikrini güçlendirdi.
Aynı ilaç olmasına rağmen, HIV tedavisinde Yeztugo (lenacapavir), HIV'in direnç geliştirmesine engel olabilmek için genellikle başka ilaçlarla birlikte kullanılır. Ancak HIV negatif kişilerde hastalığı önlemek için, vücutta aktif olarak çoğalan bir virüs bulunmadığından, Yeztugo (lenacapavir) tek başına kullanılabilir.
Ancak Yeztugo (lenacapavir) yine de bir sağlık hizmeti sağlayıcısı tarafından uygulanmalıdır ve kişilerin her sene hatta altı ayda bir ilacı almadan önce HIV testi yaptırmaları ve negatif çıkmaları gerekir. İlacın piyasa fiyatı mevcut oral PrEP seçenekleriyle uyumlu olsa da pahalı olacaktır. Bu da düşük ve orta gelirli ülkelerde sorun olabilir. Bu ilerleme bilimsel olarak heyecan verici olsa da ilacın küresel HIV salgınını önemli ölçüde azaltması yıllar, hatta on yıllar alabilir.
İlacın tüm potansiyelinden yararlanmak için maliyet ve erişimle ilgili diğer sorunların ele alınması önemlidir. Lancet HIV dergisinde yayınlanan son bir rapora göre, Gilead, düşük ve orta gelirli ülkelerde lenacapavir üretimi için altı jenerik üreticiyle telifsiz lisans anlaşmaları imzalamış ama erişimin yine de zor olabileceği düşünülüyor.
Yeztugo (lenacapavir), ‘’HIV aşı çalışmalarını’’ engelleyebilir mi?
Yeztugo (lenacapavir) bir HIV aşısı değildir, ancak enfeksiyonu önlemedeki etkisi bir aşıya benzer. Aşılar, bağışıklık sisteminin virüsleri tanıyıp mücadele edecek şekilde eğitir, bağışıklık sistemi enfeksiyonlarla savaşmak için hazır hale gelir. Yeztugo (lenacapavir)'in enfeksiyondan korunmak için yaptığı ise vücuda girebilecek virüsle savaşmak için vücutta yeteri kadar ilaç seviyesi olmasını sağlamaktır.
HIV'in keşfedilmesinden bu yana geçen 40 yılı aşkın sürede bir aşı geliştirilemedi. Şimdiye kadar aday aşılar HIV enfeksiyonunu önlemede Yeztugo (lenacapavir) kadar umut vaat etmediler. Çalışmalar ne yazık ki etkili bir aşıya yakın bile değil.
Ama Yeztugo (lenacapavir)'in HIV'i önlemek için onaylanmasıyla, aşı geliştirme çıtası daha da yükselecek. Artık PrEP olarak kullanılacak olan lenacapavir, HIV enfeksiyonuna karşı korumada çok etkili olduğundan, insanların bir aşının etkilerini kanıtlamak için plasebo almalarını istemek etik açıdan zor olabilir. Bir aşı denemesindeki kişileri plasebo alarak Yeztugo (lenacapavir) almaktan mahrum bırakmak sorun olabilir. Bu, aşı araştırmalarının rüzgarını biraz söndürebilir.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)HIV önlenmesi kılavuzunda yılda iki kez enjekte edilen Yeztugo (lenacapavir)’i de bir PrEP seçeneği olarak önermeye başladı. DSÖ PrEP seçenekleri olarak;
- Oral ilaçlar Truvada (emtricitabine/tenofovir disoproxil fumarate) ve Descovy (emtricitabine/tenofovir alafenamide) Enjekte edilebilir ilaç Apretude (cabotegravir),
- Cisgender kadınlar için ek bir PrEP seçeneği olarak dapivirin vajinal halka (DVR) önermektedir.
Kılavuza, Yeztugo (lenacapavir)de eklenmiştir. Yeztugo (lenacapavir) tavsiyesine ek olarak DSÖ, HIV testlerinin kullanımını da halk sağlığı yaklaşımı olarak önemsemektedir.
https://news.un.org/en/story/2025/07/1165384