Cumhuriyetimizin  II. Yüz Yılına Girerken 2023’e Huzur ve Sükûn Getirmek Üzere Hoş Geldin Diyoruz

Cumhuriyetimizin  II. yüz yılını kutlayacağımız 2023 yılında, ulusal birliğin huzurunu, özgürlüğün yaratacağı sükûnu bekliyoruz. 

Geçen sene bu dönemde, 2022’den beklentilerimizi, yaşadıklarımızı karşılaştırarak, 2023 için belki daha bilinçli kararlar verir, daha hedefli yaşam tarzı belirleriz: 

- Aşıların başarılı olması, korunma tedbirleri ve toplum bağışıklığı nedeniyle bilhassa yazdan sonra rahatlayacağımızı tahmin ettik. Kısmen de öyle oldu. Ama yaşamını sürdürmek isteyen COVID- 19 virüsü, hastalıkla ve/veya tekrarlanmış aşılamaya rağmen,  kazanılmış bağışıklıktan kaçabilecek mutasyonlara uğradı (1). Korunma tedbirlerinin de azalmasıyla daha hızlı ve geniş yayılma gösterdi. Genelde selim seyretmesine rağmen, komorbit sebepleri olanlarda ölüm oranını arttırdı (2). Bu günlerde yerini korurken,  başta influenza A olmak üzere diğer üst solunum enfeksiyonları da arttı (haftalık insidans değişim tablosuna bkz. sayfa: 8) Yeni yılın kış ve baharında hatta şimdiden sıkıntılarımız olacak.

-Covid döneminde başta gelişmiş ülkelerin, ekonomik durgunluğu önlemek için, piyasaya sürdükleri parayı geri çekmek için faizleri artıracağını ve paranın değerleneceğini düşünüyorduk! ABD ve diğer gelişmiş ülkelerin faizleri arttırması, bizim ise düşürmemiz, paramızın diğer ülkeler karşılığında nispeten sabit kalması sağlansa da;  alış gücümüz aşırı düştü, geriye koyma üretim maliyeti arttı. Aynı zamanda (doğal olarak da) toplumun satın alma gücü azaldı! 

2023’de ne bekleriz sorusuna cevap verme yerine, neyi ümit edersiniz, ne beklersiniz sorusuna cevap vereyim: Fakirleşmenin yavaşlamasını, işsizliğin  artmamasını, beslenme sorunu oluşmamasını beklerim. Sağlık alanında ise; tüketici, sağlık sisteminin merkezinde yer alacaktır, çünkü önemli olan gerektiğinde tedavi olacak hastalık değil, sağlıklılığın süreğenliğinin sağlanmasıdır. Bu kapsamda, Koruyucu ve Önleyici Tıp Metodolojilerinin uygulanması önemli olacaktır.

Tedavide çok yeni alanlar açılmaktadır. Bültenlerimiz önceki sayılarında olduğu gibi bu sayıda bir kısmını sizlere yansıtmaktadır. Özellikle T hücreli lenfomada, hatalı DNA dizisinin düzeltilmesi ‘base editing’ olarak ifade edilen çalışmanın olumlu sonuçları, yüz güldürücü ümit verici (7).  DNA dizisinde yapılabilecek temel düzenleme ile bilhassa kanser tedavisine yaklaşımın, kansere yönelik geliştirilecek mRNA aşılarından daha etkin olabileceğini tahmin ediyorum.

Yaşlanan toplumumuzda hastanın talep edeceği sağlık ve evde bakım hizmeti artacaktır. Ancak, toplumun fakirleşmesinin bir sonucu olarak, ilaç ve sağlıkta kullanılan malzemeye ulaşımda, yeterli malzemelerin depolarda stoklanamaması nedeniyle hizmet sunucular, döviz bağımlı faaliyetlerinin maliyeti yanında, değişik sebeplerle tedarik sıkıntısıyla karşı karşıya kalacaktır. Döviz bazlı sarf karşılığı, döviz girdi açığımızın sürekli artması, üretimin bu farkı kapatamaması, buna karşı borç döviz girdisiyle nispeten stabil döviz kuru dengesi sürdürülemez.   Bu durum dengeye geldiğinde, karşılaşacağımız döviz kurunun sağlık hizmeti üreten ve talep eden kurum ve bireylere doğrudan negatif etkisi olacaktır.

Sağlıkla beklenen diğer bir konu, bilgi paylaşımı ihtiyacının artması yanında, kişisel bilgilerin korunmasındaki  güçlüğün artacak olmasıdır. Özellikle nesnelerin internetinde güvenlik, yani yapay zeka bazında geliştirilmiş yazılımlar ile (test verilerinin, değişiminin önemi ve testlerin birbiriyle ilişkisindeki oranlar gibi) bireylerin kullandıkları cihazlardan elde edilen veriler (kalp hızı, ritmi, egzersiz alışkanlığı, kan oksijen saturasyonu) genel sağlık parametreleri yanında kullanılır olacaktır. Bu verilerin sağlık sunucularıyla, sigortalarla  paylaşılmasında kullanılacak  yazılımlarda bilgi, veri güvenliği mevcudiyetinin gerekliliği kullanılacak yazılımların önemini artıracaktır.

Belki en önemli konu iklim!  Covid enfeksiyonu nedeniyle 2019’dan sonra azalan CO₂ salınımının, tedbirlerin azaltılmasıyla 2022’de artacağı bekleniyordu. Ama petrolün bu denli pahalılaşmasına rağmen, gerçekleşen artışa ulaşması benim beklentim üstünde kaldı! Bunda  gene, değişen iklim şartlarının birbirini etkileyerek doğal felaketleri arttırması örneğin, beklenenden fazla sayıda yanar dağın aktif hale geçmesinin de  etkisi olabilir mi? Çalışmalar (4)  dengesiz yağışların, bir volkanın lav kubbelerini istikrarsızlaştırarak patlamalara yol açabileceği; ayrıca yeraltına sızarak magmanın yükselmesine neden olabileceğini gösteriyor. Hücrelerimizin yenilenmesini sağlayan “MULTİPOTENT STEM CELL” (birden fazla hücre tipine farklılaşabilen kök hücre) aktivitelerinin de çevre ve ona bağlı yaşam şartlarımızla ilişkili olduğunu biliyoruz. Kendi elimize yüzümüze bakarak,  kök hücre aktivitesinin derimiz için azalma hızını takip etmemiz mümkün.  Dolayısıyla  iklim şartlarının a. Hücre yenileme sistemimiz üzerine ve b. epigenomiks olarak adlandırdığımız, DNA histon yapı taşlarımıza olan etkisini de (5) sınırlamak kısmen de olsa kendi elimizde! Lüzumsuz sarflardan; enerjiden gıdaya, giysiden suya her şeyin gereksiz kullanımından kaçmak ve toplumun da aynı kavramları benimsemesi için ferdi gayret göstermemiz; kendimiz, ailemiz,  çevremiz ve doğamızın sağlıklılığını korumak için gerekli.    İklim değişikliğinin önüne geçmek için koyulan hedefler, gelişmiş ülkelere lüzumsuz tüketimi azalttırmadan, nüfus yoğunluğu çok fazla olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yeşil enerji kullanılmadan mümkün olabilecek mi? Asıl soru; 2023 ve sonrası için iklim değişikliğinin soru olmaktan çok, en önemli sorun olduğunu, aşıyı bile paylaşamadığımız dünyada, daha çok geç kalmadan bize neyin hatırlatacağıdır. 

-2022 girerken Ukrayna’nın Rusya’nın kontrolüne girmemek için direneceğini ve biz dahil destek vereceğimizi bekliyordum(3) ama kaybettikleri bazı alanları geri alacaklarını,  Karadeniz filosu amiral gemisini batırabileceklerini, Kerç Köprüsü’nü çökerteceklerini beklemiyordum. Tehlikeli bulduğum, uzun menzilli dronla Rusya içine saldırabileceğini hiç beklemiyordum! Bu yapıda bir dron oluşturabilmeleri büyük başarı ama bu yönde, bu şekilde sınır dışı kullanımı riskli! Rusya’nın Ukrayna’nın askeri güç ve hedefleri yerine enerji santrallerine, şehir suyu tesislerine, sosyal hatta yerleşim alanlarına saldırarak Ukrayna halkının dayanma gücünü çökerterek savaşı, insan haklarını ihlal edecek şekle sokabileceğini,  bu nedenle ülkesinin itibarını sınırlamasına kendi ülkesi içinde de kabul edilmeyeceğini tahmin edemeyeceğini beklemezdim. Ukrayna’nın bu seneki tarım ürünlerinin bir kısmı Karadeniz tahıl hattı ile bir kısmı kara yollarıyla batı ve güney batıya taşındı! Peki, bu günkü şartlar altında Ukrayna çiftçisi 2023’de ne ekecek, nasıl biçecek?  Batı varili 60$ üzerinden Rus petrolünü razı oldu, bakalım tahıl ve ay çiçeği yağında nelere razı olacak? 

2022 yılı içinde uluslararası dikkat çeken bir durum da: Sosyal, hukuksal ve ekonomik yönden kuvvetler ayrılığına tabi olmadan yönetilen ülkelerde, mesela Çin, İran, Bangladeş, Arjantin, Brezilya, Bosna ve Hırvatistan, Ekvator gibi, aynı yönetimler mevcut olmasına rağmen geçen sene  öngöremediğimiz, politik ve/veya ekonomik sebeplerden kaynaklanan temelde özgürlük hakkı kaynaklı protestolara (6) şahit olduk. Geçtiğimiz hafta Afganistan’daki taliban yönetiminin kadınların eğitim haklarını engellemesi hepimizi derinden etkiledi. Konu ile ilgili yazımıza paramedikal başlığımız altından ulaşabilirsiniz.

Özgürlük kavramının evrenselliğini ve gerekliliğini bilerek hareket edeceğimiz bir yıl bekliyorum.

Bu yazı 11 Aralık 2022 tarihinde kaleme alınmıştır.

Dr. Yahya R. LALELİ

Kaynak: 

1 https://www.who.int/activities/tracking-SARS-CoV-2-variants 

2 https://coronavirus.jhu.edu/map.html 

3 https://www.bbc.com/news/world-europe-60506682 

4 https://www.newsweek.com/active-volcanoes-around-world-that-could-erupt-any-moment-1476812 
https://www.downtoearth.org.in/news/climate-change/climate-change-likely-to-trigger-frequent-and-severe-volcanic-eruptions-studies- 84064#:~:text=Heavy%20rainfall%20and%20melting%20of,cool%20and%20warm%20the%20planet. 

5 https://ebulten.duzen.com.tr/populer-konular/biyolojik-yas

6 https://carnegieendowment.org/publications/interactive/protest-tracker# 

https://edition.cnn.com/2022/12/12/health/base-editing-cancer-treatment/index.html