Düşünceleri İfade Etmek, Özgürlük ve Medya
“Bu yolda yanılma ve kusur olsa bile; bu kusuru düzeltecek etken ve vasıta; basın hürriyetinden doğan mahzurların giderilme vasıtası, yine basın hürriyetidir.” ( Mustafa Kemal Atatürk, 1924)
Cumhuriyetimizin 100. Yılını geride bırakırken “ifade özgürlüğü” konusuna gelin birlikte bakalım. İfade özgürlüğü, en basit açılımıyla, bireylerin ya da toplulukların fikir ve görüşlerini “sansür, yasal yaptırım veya tehdit korkusu olmaksızın” ifade etme (anlatım) ve “yayma” hakkıdır. Bu hak, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Beyannamesinin 19. Maddesine çerçevesinde şunu söyler: Herkes müdahale olmaksızın (yani fikirlerinden ötürü rahatsız edilmeyerek) kanaat sahibi olma ve ülke sınırları söz konusu olmaksızın fikir ve düşüncelerini özgürce, her türlü aracı (medyayı) kullanarak aramak, elde etmek veya yaymakta özgürdür.
Diğer bir bakış açısıyla fikir ve fikirleri açıklama hürriyeti demokrasinin işleyişi için vazgeçilmezdir. Çünkü demokrasinin dengede ve doğru işleyebilmesi için kamuoyunun ne olup ne bittiğini en doğru şekilde bilmesi, anlayabilmesi ve bunun için de bilgiye ulaşabilmesi gereklidir. Bunu sağlayan en önemli meslek grubu ise gazetecilerdir. Medyası özgür olmayan bir ülkede sıkıntı vardır.
Milattan önce beşinci yüzyılın sonlarında ortaya çıkan “ifade özgürlüğü” demokrasinin en önemli ilkesidir dedik. O kadar ki, Antik Yunanca “parrhesia” kelimesinden gelen bu kavram “serbest konuşma” veya “açık yüreklilikle konuşma” anlamına geliyor. Her ne kadar kavram Antik Yunan’dan çıkmışsa da onlar da dahil, tüm dünya “işine geldiğinde” bu kavramı yere göğe sığdıramaz. Ama iş söz konusu “gücü ve statükoyu” korumaya geldiğinde renk değişir. Baskılar artar, sansür ve daha da tehlikelisi otosansür devreye girer. Dezenformasyon, manipülasyon olması gereken doğru bilgi akışını tıkar. Kafaları karıştırır.
Misal, Ukrayna ve Rusya veya Hamas ve İsrail arasında yaşananları şöyle bir aklınızdan geçirin. Kim neyi doğru veya eğri söylüyor? Konuya vakıf olanlar elbette ki bilirler ancak dünyada bu konu ile ilgilenmemiş pek çok kişi şimdi dünyanın o bölgesini anlamaya çalışıyor. Dijital medyadaki kirliliğin içinde hangi bilgiler doğru ve geçerli, hangileri külliyen yanlış ve yönlendirici? Bunu nasıl anlayacağız? Tek bir yanıt: Bağımsız, güvenilir medya kaynakları sayesinde ancak sınırımızın ötesinde olanlara vakıf olabiliriz. Çoğul yazdım, kaynakları! Yani tek bir görüşten, tek bir kanaldan gelen bilgiye hep kuşku ile bakmak lazım. Hatırlayanlar olur mu bilmem ama Körfez Savaşında CNN üzerinden verilen haberlerin hatta görüntülerin bir kısmının kurmaca olduğunu ve çoğunun da o dönemin yönetiminde yer alan kurumlarla birlikte kurgulandığını hatırlarsınız. Ancak diğer haber kaynaklarının işin içine girmesi ve kurcalaması sayesinde bugün gerçeklerin farkındayız.
İkinci 100 Yıl için Hayalim
Sınır Tanımayan Gazeteciler, 2023 yılında yayınladıkları Dünya Basın Özgürlüğü raporunda “gazetecilik sahte içerik endüstrisinin tehdidi altında” diyor. 180 ülke ve bölgedeki gazetecilik ortamını değerlendiren rapora göre durum 31 ülkede “çok ciddi”, 42 ülkede “zor”, 55 ülkede “sorunlu”, 52 ülkede ise “iyi” veya “tatmin edici” seviyede. Politik, ekonomik, yasal, sosyal ve güvenlik bağlamlarında ayrı ayrı değerlendirmelerin yapıldığı raporda 100 üzerinden yapılan puanlamada Türkiye geçen yıl 41,25 puan ile 149. sıradayken, bu sene 33,97 puan ile 165. sırada yer alıyor. Öncelikli hayalim gelecek yıllarda bizim de düşünce özgürlüğü sıralamasında “iyi” veya “tatmin edici” seviyelere ulaşabilmemiz.
Burada bir parantez açalım… Basın özgürlüğü demek bu özgürlüğün ardına sığınıp, kimsenin hakkına hukukuna saygı göstermeden dümdüz gitmek veya bu özgürlüğü sadece bir zümre, sınıf, ideoloji uğruna kullanmak değil elbette. Tüm bunların adı farklı. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 10. Maddesinde ifade özgürlüğünü tanımlarken yasa ve bazı durumlara atıfta bulunarak sınır çiziyor. 4 Kasım 1950’de yürürlüğe giren sözleşme 1954 yılında Türkiye tarafından onaylandı. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru hakkı ise 1987, mahkemenin zorunlu yargı yetkisi ise ancak 1990’larda kabul edilmiştir.
1950’lerde kabul edilen sözleşmenin hükümleri ise (hem özgürlük hem de sınırları açısından) Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından gerek konuşmalarında gerekse yazılarında çoktan belirtmişti. Atatürk’ün dehası yine yıllarca önceden kendini belli etmişti. Hayalim, 1923’lerden itibaren Ata’mın dile getirdiği temennilerin gerçekleşerek, Türkiye’nin ikinci yüz yılında basının sorumluluklarının bilincinde gerçek anlamda meslek gereklerini yerine getirerek demokrasiye; kamuoyunun da basının özgür olmasına daha çok sahip çıkmasıdır.
Mustafa Kemal Atatürk’ün basın ile ilgili sözlerini aşağıda sizlerle paylaşmak isterim.
“Matbuat(basın) hiçbir sebeple tahakküm ve nüfuza tabi tutulamaz.” (1923)
“Gazeteciler, gördüklerini, düşündüklerini, bildiklerini samimiyetle yazmalıdır.” (1929)
“Basının önemi inkâr edilemez. Memleketin medeniyet derecesi ve kamuoyunun durumu nedir? Bunu içe ve dışa anlatacak basındır… Basın mensuplarını korumak lazımdır. Gazeteciler Türkiye dahilinde milletin fikrini aydınlatma ve kamuoyunu açık bir şekilde oluşturma çalışmalarında tamamen serbest olmalıdırlar.” (1923)
“Basının tam ve geniş hürriyeti iyi kullanmasının, ne derecede nazik bir vaziyet olduğunu söylemeye lüzum görmem. Her türlü kanuni kayıtlardan evvel bir kalem sahibinin ilme, ihtiyaca ve kendi siyasi telakkilerine(anlayışlarına) olduğu kadar vatandaşların hukukuna ve memleketin, her türlü hususi telakkilerin üstünde olan, yüksek menfaatlerine de dikkat ve hürmet etmek manevi zorunluluğu, asıl bu mecburiyettir ki umumi düzeni temin edebilir.” (1924)
Işın Gürel – Gazeteci, Yazar
Kaynaklar:
- Universal Declaration of Human Rights | United Nations
- https://www.ohchr.org/en/human-rights/universal-declaration/translations/turkish-turkce
- Freedom of Speech - Origins, First Amendment & Limits (history.com)
- https://rsf.org/en/map-2023-world-press-freedom-index
- https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_tur