Uzamış Covid

Uzm.Dr. Tutku Taşkınoğlu

Aralık 2019 da karşımıza çıkan Sars-Cov-2 ve Covid-19 enfeksiyonları hakkında 1 milyondan fazla makale yayınlandı, ne öğrendik? Uzun (uzamış) Covid tablosuna nasıl yaklaşacağız? Gelecek bir pandemi nasıl olur?

Tüm bu kavramlarda AI bize birikmiş verileri vermenin yanı sıra sorgulama kapsamında alternatif değerlendirmeleri yapıp olasılıklar hakkında da görüş verebiliyor. Virüsün hava yoluyla bulaştığını öğrenmemiz sürpriz olmadı. Çünkü biliyorduk ki akciğeri tutan hastalık etkenleri SARS-CoV-1, MERS, Rhinovirüs (nezle) ve Tüberküloz damlacık ve formit bulaşının yanı sıra soluduğumuz hava yoluyla da bulaşır.

Özellikle İngiltere’de ‘’toplum bağışıklığını’’ kazandırma iddiası ile hastalığı önlemek için uygulanan maske, el yıkama, sosyal mesafe gibi koruma tedbirlerinden vazgeçildiğinde ise ölümlerin nasıl arttığını gördük.

Peki Covid-19 virüsünün kökeni nedir, nerden geçmiştir?

H5N1 gibi zoonoz (hayvan) virüslerinin insanı tek tük rastlantısal enfekte etmesi mümkün olabilse de bir pandemi haline gelebilmesi için insandan insan bulaşabilme yeteneği kazanması gerekir. Bu da ancak orijinal konakçıya benzeyen bir ara konakçı ile mümkündür. Varsayılan, COVİD-19 etkeni SARS-CoV2 virüsünün yarasalardan rakun köpeklerine sıçramış orada evrimleşmiş olduğudur. Bir diğer olasılık virüslerin rekombinasyon yoluyla genlerini birbirine transfer etmeleridir (yani rasgele mutasyon).

Peki gelecek pandemilere nasıl mâni olabiliriz?

Vahşi hayvan rezervuarları her zaman mevcut virüslerini insanlara bulaştırabilirler. Bunun önlenmesi yaban hayatının kendi alanında korunması ile mümkün olacaktır; yani ‘’Doğaya saygı’’ ile.

Gelecek pandemilerin bir diğer olası kaynağı, virüsün daha bulaşıcı ve kontrolü daha zor mutasyonlar edinmesidir. Bunu önlemenin yolu da önceki tecrübelerimizle, örneğin dirençli tüberküloz etkeni gelişmesinde olduğu gibi yetersiz ve etkin olmayan ama direnç sistemini, dengeleri bozan gereksiz tedavi veya destek yaklaşımlarıdır.

Uzamış Covid (kısa COVID diye bir kavram olmadığı için biz bu duruma ‘’uzun’’ değil ‘’uzamış’’ Covid demeyi tercih ediyoruz);

Dünya Halk Sağlığı Teşkilatı Uzamış Covid’i enfeksiyonun başlangıcından sonra çok sık rastlanan halsizlik, baş ağrısı, zihinsel bulanıktık, egzersiz kapasitesini düşmesi (düşük düzey egzersizde bile beklenmedik düzeyde yorgunluk hissi) gibi semptomların 3 aydan fazla sürmesidir. Uzamış Covid riski, ilk enfeksiyon etkenini takiben meydana gelen varyantları ile azalsa da devam etmektedir ve aşılanma riski azaltmamaktadır.

Enfeksiyondan sonra düzelme kavramı tam olarak tanımlanmış değildir. Bizlerin de gözlediği gibi salgınla beraber özellikle tiroid ve pankreasın hedef alındığı otoimmün hastalıkların sıklığının da artmış olması, hastalığı nasıl tanımlamamız ve takip etmemiz gerektiği konusunda net rehberlere ihtiyacı ortaya koymaktadır.

Radiological Society North America (RSNA)’da yayınlanan Shanghai, Çin kaynaklı Şubat 2025 tarihli (doi.org./10.1148/radiol.240876) makalede, SARS-Cov-2 enfeksiyonunun koroner arterlerde riskli plak oluşum (hız ve hacim ve oluşumunu arttırdığı) ve Kardiovasküler hastalık riskinin arttığı rapor edilmiştir.

Clinical Chemistry Aralık 2024 sayısında (doi.org/10.1093/clinchem/hvae088) Science’da Cervia-Hasler’den alıntı yapılarak, uzamış covid hastalığının complement sisteminde en önde gelen biyolojik sistem bozukluğu olduğu ve artan bloke edici aktivitenin kontrolünün tedavide bir yaklaşım yolu olabileceği belirtilmektedir.