Cumhuriyetin İlk Dönem Arkeolojsi

Nefise Günaydın, Uzm. Restoratör

Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte Mustafa Kemal Atatürk, her konuda ve her düzeyde doğru ve yerinde kararlar alarak kurumlarla konuların uzmanlarını bir araya getirmiştir. İşte bunlardan biri de arkeolojidir.

1920’lerin sonu ile 1930’lar boyunca arkeolojiye ilişkin kurumsal temel atıldı. Türk Tarih Kurumu ile Dil ve Tarih‑Coğrafya Fakültesi’nin (DTCF) kurulması, alanın sistematik çalışma biçimlerinin benimsenmesini sağladı. DTCF’nin kurucu kadrosunda arkeolojiye yön veren isimler arasında Yahya Kıraç, Halil Edhem ve Mehmet Fuat Köprülü ile yakın işbirliği yapan arkeologlar sayesinde Anadolu’nun arkeolojik potansiyelini bilimsel temelde ele almayı hedefleyen çalışmalar yürütüldü ve saha çalışmalarına yön veren ekiplerin kurulmasına öncülük edildi.

Bu dönemde arkeolojiye yön veren öğretim üyeleri ve öğrenciler, saha envanterlerinin, kayıt prosedürlerinin ve yayım/sergileme süreçlerinin standardize edilebilir ve erişilebilir olmasını sağladılar. Saha çalışmaları için ekipler kuruldu. Böylelikle buluntuların müzeleşme ve yayımlanma süreçleri hız kazandı. Uluslararası etkileşimler arttı ve Anadolu’nun arkeolojik potansiyelinin bilimsel yöntemlerle incelenmesi hız kazandı. Cumhuriyetin ilk yıllarındaki arkeolojik çalışmalar daha örgütlü ve bilimsel bir zemine kavuştu. (1)

Bu dönemde Türk arkeologlarının öncülüğünde gerçekleşen önemli arkeolojik çalışmalarından biri Ahlatlıbel Kazılarıdır. Bu kazılar, Atatürk’ün vizyonu doğrultusunda Ankara yakınlarındaki tümülüsler ve antik yerleşimlerin saptanması amacıyla başlatılmıştır. 

Atatürk’ün kazı alanlarını ziyareti ekipler için büyük bir motivasyon kaynağı olmuştur. Ziyaretler sırasında, bölgedeki yöre halkı ve araştırmacılarla kurulan diyaloglar, kazıların planlanması ve korunması konularında karar verici olmuştur. Atatürk’ün talimatlarıyla bulunan tümülüsler ve höyükler, yalnızca arkeolojik değerleriyle değil, aynı zamanda Anadolu’nun eski uygarlıklarına dair yeni soruların da ortaya çıkmasıyla dikkat çekmiştir. Bu ziyaretler, Türkiye’nin bilimsel kimliğinin pekişmesine ve arkeoloji eğitimine olan ilginin artmasına zemin hazırlamıştır.(4)

Prof. Dr. Remzi Oğuz Arık, dönemin Türkiye’sinde arkeoloji biliminin kurulması çabalarının önde gelen kişilerinden biri olarak kabul edilir. Özellikle Ahlatlıbel bölgesinde yüzey ve kirletme çalışmalarından, derinleşen kazı stratejilerine kadar, çeşitli aşamalarda aktif rol almıştır. Onun çalışmaları, sadece mezar tipolojileri veya seramik tiplemeleriyle sınırlı kalmamış; bölgenin kronolojisini ve kültürel katmanlarını anlamaya yönelik metodolojik ilerlemeler de sunmuştur. Arık’ın çalışmaları, Anadolu’nun Kuzeydoğu bölgesindeki buluntuların aydınlatılmasına ve Orta Anadolu’nun erken dönem kültürlerinin anlaşılmasına önemli katkılar sağlamıştır.(3)

Ahlatlıbel kazıları, Atatürk’ün liderliğindeki çağdaş Türkiye’nin bilim politikası ile arkeoloji pratiklerini bütünleştiren önemli bir örnektir. Remzi Oğuz Arık’ın bilimsel mirası, bu süreçte özellikle belirginleşmiş ve Cumhuriyetin erken tarihiyle ilgili soruların yanıtlanmasına yönelik kalıcı etkiler bırakmıştır.

Cumhuriyetin ilk yıllarındaki arkeoloji, bilimsel ve toplumsal bağlamda birbirini besleyen bir süreç olarak değerlendirilebilir. Kurumlar, yöntemler ve müzecilik pratikleri; arkeolojinin yalnızca geçmişi anlamakla kalmayıp, bugününe ve geleceğine de yön veren bir dönüşümün göstergesidir. Bu dönemin mirası, günümüz Türkiye arkeolojisinin altyapısını oluşturan temel yapı taşlarıdır (2).

Bugün Türkiye’de arkeoloji; bilimin ve kültürel mirasın korunmasını ortak değer olarak benimsediğimiz bağımsız, çağdaş, bilimsel kimliğimizi simgeliyor. 29 Ekim Cumhuriyet Bayramımızı kutluyoruz: özgür düşünceyle büyüyen bilimsel birikim ve kültürel mirasın korunmasına olan bağlılığımız, bu özel günün ışıltısıyla daha da pekişiyor. 

Kaynakça,

1. Anonim. (1933b). Haberler. Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S 1, 168–172.

2. Anonim. (1933c). Birinci Türk Tarih Kongresi Konferanslar, Münakaşalar, 2–11 Temmuz 1932-Ankara.

3. Arık, R. O. (1933). Anadolu Arkeologya Tarihinde Alişar Hafriyatı. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S 1, 22–63.

4. Akder, F. (2022). Atatürk Ahlatlıbel’de Kazıda. Sanat Dergisi(39), 12-23.