Dünya AIDS Gününde HIV’den Korunmaya Ne Kadar Uzağız?

Son on yılda HIV tedavisinde büyük ilerlemeler sağlandı; yeni ilaç kombinasyonları, tedavide tek doz ilaç kullanımı, temas öncesi ve sonrası virüsü önleme ve en son olarak, tedavi için uzun etkili enjektabl formu ilaçların kullanıma sunulması. Ama tedavi de bu hızlı gelişmeye karşın hala HIV için bir aşı üretilemedi.

Kırk yıl boyunca, HIV, bağışıklık sisteminin onu ortadan kaldırma girişimlerinden kurtulmayı başardı. Bunun nedeni, virüsün antikorlardan kaçmasına yardımcı olan yeni mutasyonlar üretme gelişme yeteneği ve ayrıca virüsün dış katmanını (HIV zarf glikoproteini veya HIV env) insan proteinlerinde bulunan şeker zincirleriyle kamufle etmenin bir yolunu bulmasıdır. Böylece bağışıklık sisteminin saldırısından saklanmayı başarır.

Peki aşı konusunda ne aşamadayız?

Şu ana kadar HIV için insanlarda test edilen aşılarda yaşanan sorun, hiçbirinin HIV'e karşı geniş ölçüde nötralize edici (virüsü durduran) antikor gelişimi sağlayamamasıdır.

En son 2021 Ağustos ayında Sahra altı Afrika'da yürütülen "Imbokodo" klinik çalışmasının ilk sonuçları açıklandı. Kasım 2017'de başlayan çalışmaya beş ülkeden 18-35 yaşları arasındaki 2.637 kadın katıldı. Denemesi yapılan HIV aşısı, güvenlik endişesi oluşturmadı ama ne yazık ki HIV enfeksiyonuna karşı yeterli koruma da sağlayamadı. Imbokodo çalışmasında bir gruba plesabo diğer gruba aşı yapıldı ve plasebo olan 63 katılımcı ve aşı olan 51 katılımcının HIV enfeksiyonu kaptığı tespit edildi. Bu sonuca göre araştırma aşamasındaki aşının etkinliği %25,2 idi. Bu bulgularla HIV aşısı adayının HIV enfeksiyonuna karşı yeterli koruma sağlayamadığı duyuruldu. Ama hemen ardından olumlu haberler geldi. IAVI ve Moderna iki aşı adayını duyurdu (mRNA-1644, mRNA-1574). Sağlıklı yetişkinlerde geniş ölçüde nötralize edici antikorların üretilmesini değerlendirecek faz 1 çalışmasına başladılar.  

Aşı adayı, COVID-19 aşısında başarılı olan mRNA sistemine işlevsel olarak benzer ve HIV'e karşı insanlarda denenen ilk mRNA aşısıdır. Bu faz1 çalışmasında deneme 'kör' değil, bu da aşıyı olan herkesin ne elde ettiğini bileceği anlamına geliyor. Bunun nedeni şu anda araştırmacıların aşının ne kadar iyi çalıştığını çözmeye çalışmıyor olmaları. Bu ilk aşama yaklaşık 10 ay sürecek ve sadece güvenli olduğundan ve temel bir bağışıklık cevabı oluşturduğundan emin olmak istiyorlar.

Aşı bu aşamayı geçerse, daha geniş bir popülasyonda HIV enfeksiyonunu önlemede ne kadar iyi çalıştıklarını belirlemek için 2. ve 3. Faz çalışmalarına başlanacak.

Peki mRNA aşıları nasıl çalışır? Genellikle zayıflamış veya etkisiz hale getirilmiş bir virüsün bir kısmını içeren geleneksel aşıların aksine, mRNA aşıları, hücrelerimize geçen ve onlara hedef virüsün dışında bulunan spesifik proteinlerin parçalarını nasıl yapacaklarını söyleyen bir "talimat" verir.

Kısa bir süre için (genellikle 24-48 saat) hücrelerimiz bu proteinleri üretmeye başlar ve vücudumuz onları yabancı olarak görür ve bir bağışıklık cevabı oluşturur. Bu cevap ile bağışıklık sistemini eğitir ve bir gün gerçek virüse maruz kaldığınızda, vücudunuz bu proteinleri hatırlayarak, enfeksiyon çok şiddetli hale gelmeden önce onunla savaşır.

HIV ile enfekte kişilerde virüsün izlerinin çoğunu yok edebilen ve maruz kalan kişilerin enfekte olmasını önleyebilen son derece etkili anti-viraller var. Ama virüsün, hücrelerimize bulaştıktan sonra vücutta kalmasına izin veren birçok hilesi de vardır. Diğer taraftan ilginç bir şekilde HIV bulaşmış kişilerin nadir bir alt kümesinde, son derece geniş bir HIV suşları dizisini tanıyabilen ve bloke edebilen antikorlar ortaya çıkar. Bunlar, geniş ölçüde nötralize edici antikorlar (bnAb) olarak bilinir. Bu antikorlar, virüsün mutasyona uğradıkça fazla değişmeyen ve güçlü kalmalarını sağlayan kararlı kısımlarına odaklanıyorlar. 2009'dan beri çok sayıda bnAb'nin tanımlanması, HIV aşısı araştırmalarına yeni bir ivme kazandırmıştır. Bir HIV aşısı geliştirmek için ortak bir strateji, bu bazı insanların zaten yapabildiği gibi bağışıklık sistemini bu geniş ölçüde nötralize edici antikorları kendi başına üretmeye ikna etmenin yolunu bulmak. Ama şimdiye kadar başarılamadı. Moderna, mRNA teknolojisi ile bunu başarabileceğini düşünüyor.

Yine de en iyi senaryo ile bile, başarılı bir HIV aşısının halka ulaşması yıllar alabilir. Moderna'nın şu anki Faz I çalışmasının 2023'e kadar bitmesi beklenmiyor.  

Covid-19 aşı denemeleri sırasında, koronavirüs dünya çapında geniş çapta yayıldığı için aşının  insanları ne kadar iyi koruduğuna dair daha hızlı veri toplamamızı sağladı. HIV çok daha az yaygındır, bu nedenle bir aşının işe yaradığını doğrulamak için gerekli verilerin toplanması daha uzun sürer. Elbette, etik nedenlerle, araştırmacılar insanları kasıtlı olarak virüse maruz bırakamazlar.

https://www.nih.gov/news-events/news-releases/hiv-vaccine-candidate-does-not-sufficiently-protect-women-against-hiv-infection

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5040827/

https://retrovirology.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12977-018-0453-y

https://investors.modernatx.com/news-releases/news-release-details/moderna-reports-second-quarter-fiscal-year-2021-financial/