Diyabet- nasıl engellenebilir, Akdeniz tipi beslenme, ebeveynlere tavsiyeler

Prediyabet ve Tip 2 Diyabet Arasındaki İlişki ve Beslenme Modelleri

Kronik hastalıklar endüstrileşmenin yayılması ve değişen yaşam tarzı özellikleri ile birlikte, artan nüfus ve insan ömründeki uzamanın da katkısıyla son 30-40 yıla ait zaman diliminde özellikle çoğalmaya başladı.

Zaman içerisinde değişen yaşam tarzı özellikleri ile kastettiğimiz, insanların daha az hareket etmesi, doymuş yağlardan zengin, posasız, kalorisi yüksek (junk food) ve hazır gıda tüketiminin artmasıyla düzensiz beslenmedeki artıştır.

Tip 2 diyabet, şeker hastalığı da bunların sonucu olarak kronik hastalıklar içerisinde kendine hatırı sayılır bir yer edindi. Bu nedenle tüm dünyada bir halk sağlığı sorunu olan tip 2 diyabet hastalığına, toplum farkındalığımızın artması adına her yıl mevcut yazılarımızda önemli bir yer ayırmaktayız.

Yetişkin dünya nüfusunda yaklaşık 537 milyon kişinin hâlihazırda şeker hastalığı ile birlikte yaşamlarını devam ettirdiği, Uluslararası Diyabet Federasyonu (IDF) tarafından belirtiliyor. Çok değil sadece yirmi yıl sonra, 2045 yılında bu sayının 783 milyon kişi olacağı tahmin edilmekte.

Yıllar içerisinde artarak devam eden görülme sıklığı, kardiyovasküler hastalık eş değeri olması, çok önemli bir mortalite ve morbidite nedeni olması, insan hayatını kısıtlayıcı etkileri nedeniyle tip 2 diyabet hastalığı; kronik hastalıklar içerisinde önlenebilir ve geciktirilebilir olması dolayısıyla ayrı bir önem taşıyor.

Prediyabet Nedir?

Prediyabet anlam olarak, tip 2 diyabet hastalığı tanısı konulma anının öncesi olan zamanı içeriyor. Bu nedenle tip 2 diyabet tanısı almış hasta kişiler, aslında hastalık öncesinde prediyabet döneminin içerisinde yıllar geçirmiş oluyorlar.

Diğer bir deyişle de prediyabeti olan kişiler, tip 2 diyabet hastalığına yakalanma riski artmış kişilerdir. Prediyabet tanımının içinde olanlar, kan şeker düzeyleri tip 2 diyabete ait tanı değerlerinin altında, ancak olması gereken normal kan şekeri değerinin de üzerinde olan kişileri kapsar.

Burada bir kişiye prediyabeti olduğunu söylemek için kullanılan laboratuvar değerlerinin;

Açlık plazma glukozu için 100-125 mg/dL arasında
75 gram oral glukoz yükleme testinde 2. Saat plazma glukozunun 140-199 mg/dL arasında
3 aylık kan şekeri ortalamasını gösteren HbA1C değerinin %5.7-6.4 arasında olması şartı aranır.

Olması şartı aranır. Yukarıda belirttiğimiz testlerden birisinde bu değerleri olan kişiler tip 2 diyabet hastalığı gelişme riski artmış kişiler olarak değerlendirilir ve diyabet önleme programlarına öncelikli olarak dahil edilmeleri ve aynı zamanda bu kişilerin kardiyovasküler risk faktörleri açısından da değerlendirilmeleri gerekir.

Dikkat!

Prediyabeti olan kişiler genellikle herhangi bir semptom göstermediğinden bu durumda olduklarından habersizdirler. Ancak prediyabeti olan kişilerde kalp krizi, inme, görme problemleri, böbrek hastalıkları, periferik sinir hasarı, konjestif kalp yetmezliği gibi rahatsızlıkların görülme sıklığında artış olabilir.

Prediyabet risk faktörleri arasında,

45 yaş üzerinde olmak
Fazla kilolu veya obez olmak
Yetersiz fiziksel aktivitede bulunmak (haftada 3 günden az)
Sağlıksız beslenme
Tip 2 diyabetli ebeveyn veya kardeşe sahip olmak
Kadınlar için gebelikte diyabet öyküsü (gestasyonel diyabet) veya iri bebek doğum öyküsü
Polikistik over sendromu yer alır.

Fazla kilolu ve obez olan kişilerin 35 yaşından itibaren her 3 yılda bir prediyabet için kan glukoz değerlerine bakılması, vücut ağırlığı ne olursa olsun, tip 2 diyabet tarama yaşının da yine 35 yaşından itibaren her 3 yılda bir, tercihen açlık plazma glukoz değeri ile yapılması önerilir. Hali hazırda prediyabeti saptanan kişilerin de yılda bir kez diyabet taraması yaptırmaları önemlidir.

Yaşam tarzı değişiklikleri olarak tabir edilen önerilerin düzenli olarak uygulanması ile prediyabet önlenebilir ve prediyabetin tip 2 diyabete ilerlemesinin önüne geçilebilir. Önerilen yaşam tarzı değişiklikleri arasında;

Haftanın en az 5 gününde 30 dakika sürecek egzersiz yapmak (haftada en az 150 dakika ve en az 3 gününü içeren tempolu yürüyüş gibi orta şiddette egzersiz yapmak)
Sebze, meyve ve tam tahılları içeren sağlıklı bir beslenme programına sahip olmak
Günlük alınan kalori miktarını düzenlemek ve azaltmak
Sosyal yönden güçlü ilişiklere sahip olmak, kişiye iyi gelecek bir hobi edinmek yer alır.

Prediyabetli olan kişiler vücut ağırlıklarının %5 ila %7’sini kaybettiğinde tip 2 diyabete yakalanma risklerini azaltabilirler.

Prediyabet ve Tip 2 Diyabette Beslenme

Beslenme özellikleri prediyabet ve tip 2 diyabette hastalığın iyilik halini belirleyen önemli bir etmendir. Çeşitli farklı beslenme modellerinin ( Akdeniz tipi beslenme, düşük ve çok düşük yağlı beslenme, düşük ve çok düşük karbonhidratlı beslenme, yüksek proteinli beslenme, aralıklı açlık diyeti, DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) tipi beslenme, bitkisel ağırlıklı beslenme gibi) birbirine belirgin üstünlükleri yapılan çalışmalarda saptanmamıştır. Burada önemli olan benimsenen beslenme modelinin kişiye uygunluğu ve ne kadar sürdürülebilir olup olmadığıdır.

Akdeniz tipi beslenme ve DASH beslenmenin sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırmadaki rolü, sürdürülebilir ve metabolik yönden olumlu etkiye sahip olmaları onların önemli özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer yukarıda belirttiğimiz diyet tiplerinin kısa vadede vücut ağırlığında bir azalmaya neden olması ve buna bağlı olarak glisemik değerlerde iyileşme gösterebildiği ortaya konmakla birlikte uzun dönem etkilerine dair mevcut çalışmaların yetersiz olduğu ve görülen iyiliğin de toplam alınan enerji miktarındaki azalmaya bağlı olduğu vurgulanmaktadır.

Beslenme noktasında temel olan diyetin kişiye özgü olduğudur!

Kişinin yaşı, günlük fiziksel hareketi, beslenme alışkanlıkları ve tercihleri, ulaşabileceği besinlerin göz önünde bulundurulması, beslenme alışkanlığında yapabileceği değişikliklerin hesaplanması önemlidir. Ana gayenin sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazandırılması olduğu bilinmelidir.

Tip 2 diyabetli bireyin alması gereken günlük makro besin öğelerinin miktarı sağlıklı kişiler ile aynıdır. Alınan besinin % 45-60’ı karbonhidrat, %20-35’i yağlar, %10-20’si protein içermelidir.

Enerjinin ≤ %7’sinin doymuş yağ ve ≤%1’inin trans yağlardan sağlanması kalp damar hastalıklarının önüne geçilebilmesi adına önemlidir. Çok düşük karbonhidratlı beslenme, vitamin, mineral, posa ve enerji kaynaklarının alımını azalttığı için önerilmez. (çok düşük karbonhidratlı beslenme günlük enerji miktarının ˂%26’sını karbonhidratlardan elde eder).

Şeker

Fazla miktarda şeker tüketiminin uyuşturucu madde kullanımına benzer şekilde bağımlılık yapıcı etkisi de vardır.

Fruktoz, doğal meyve şekeri, meyve tüketimi önerilmekle birlikte, artmış tüketimde trigliserit yüksekliği, karaciğer yağlanmasına neden olabilir. Günlük enerjinin %12’sini geçmediği sürece fruktoz tüketiminin trigliserit üzerine olumsuz etkisi olmaz. Burada meyve suyu tüketiminden kaçınmak onun yerine günlük 200 gram kadar meyve tüketimi önemlidir. Posalı ve lifli beslenme önemlidir.

Kardiyovasküler hastalıklar ve tip 2 diyabet sıklığını azaltmada etkili olduğu düşünülen Akdeniz tipi beslenme, mevsimine ait ürünlerin, ana olarak balık ve deniz ürünlerinin, bitkisel besinlerin, taze meyve ve sebzenin tüketimi, rafine edilmemiş tahıllar, baklagiller, zeytinyağı ve lifli beslenmeyi içerir. Bu tarz beslenme; folik asit, magnezyum, demir, diyet lifi, balık tüketimi ile omega 3 çoklu doymamış yağ asitleri, zeytinyağ, kabuklu kuruyemişler, çeşitli meyve ve tohumlarda bulunan E, K vitaminleri ve polifenolden zengin beslenme türüdür. Bu beslenme tarzı antioksidan, antiinflamatuar kapasitesi yüksek; oksidatif stres, inflamasyon ve insülin direncini azaltmada etkili, bilişsel fonksiyonlar için iyi olma özelliğine sahiptir.

Uzm. Dr. Tahir İsmailoğlu

Kaynaklar:

https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2812671

https://file.temd.org.tr/Uploads/publications/guides/documents/diabetes-mellitus_2022.pdf