Depremden Sonra Gelişebilecek Enfeksiyon Hastalıkları: Korunma ve Kontrol
Prof. Dr. Deniz Atakent
Doğal afetler insan ekolojik sisteminde toplumun uyum sağlayabileceğinin çok üzerinde ani yıkıma yol açan, bu nedenle dışarıdan acil yardım ve destek gerektiren olaylardır. Doğal Afetlerden sonra üç dönem görülür:
1-Afet Etkisi: İlk dört gün
2-Etki sonrası dönem: 4.gün-4 hafta arası
3-İyileşme dönemi: >4 hafta sonrası dönem.
Afetler, ani oluş doğaları gereği ilk anda, direkt etkiyle ciddi mortalite ve morbidite kaybına neden olurlar. Birinci dönemdeki bu kayıplar künt travma, ezilme, yanık ve boğulma şeklindeki yaralanmalara bağlıdır. Depremlerde ölümlerin neredeyse %95’i dakikalar içerisinde meydana gelir. Afet sonrası ikinci dönemde ise hava, yiyecek, su kaynaklı bulaşıcı hastalıklar, vektör kaynaklı enfeksiyonlar, yara enfeksiyonları gelişebilir. Üçüncü dönem, uzun kuluçka süresine sahip enfeksiyonların ve/veya latent (o ana dek sessiz kalmış) enfeksiyonların klinik belirti verdiği ve bu hastalıklara bağlı ölümlerin, vektör kaynaklı enfeksiyonların (Sıtma gibi) görülebildiği dönemdir. Sanılanın aksine depremlerde alt yapının ciddi olarak hasarlandığı, binlerce insanın evsiz kaldığı durumlarda bile afetin hemen sonrasında enfeksiyon hastalıklarına bağlı salgınlar nadirdir. Salgınlar genellikle endemik olarak afet bölgesinde bulunan hastalık yapan mikroorganizmaların insidansının artmasıyla gelişir. Direkt etki ile hayatını kaybeden canlıların cenazelerinin salgın hastalıklara yol açtığına dair bilimsel kanıt bulunmamaktadır. Cenazelerin bozulmasında (putrefaksiyon) rol oynayan bakteriler hastalık yapıcı bakteriler değildir. Doğal afetler sonrasında enfeksiyon hastalıkları, etkilenen nüfusun büyük çaplı kitlesel yer değişikliği, plansız ve aşırı kalabalık sığınma yerleri ve kamplar, gıda ve temiz su temininde yaşanan zorluklar, alt yapı olmayışı, sanitasyon sistemlerinin zarar görmesi, kötü kişisel hijyen şartları, kötü beslenme, afet öncesinde toplumun aşılanma oranı ve ilgili bağışıklık düzeyi gibi faktörlere bağlıdır. Afet öncesinde az sıklıkta görülen enfeksiyon hastalıklarının bulaşıcılık katsayısı afet sonrası bu zorunlu yaşam koşullarında artar. Afetler meydana geldikleri bölgede, salgın hastalıklar açısından hali hazırda önceden var olan risk faktörlerinin etkisinin büyümesine neden olurlar. Kapalı alanlarda, kalabalık yaşam koşulları özellikle solunum yolu enfeksiyonları, influenza ve diğer solunum yolu enfeksiyonlarına yol açan virüslerin yayılımı, tüberküloz bulaşı, kızamık ve ishalle giden gastrointestinal enfeksiyonlar bakımından risklidir. Literatürde afetler sonrasında zorunlu kalabalık yaşam koşullarına bağlı enterik virüslere, özellikle norovirüs ve rotavirüslere bağlı salgınlar, kolera salgınları, basilli ve amipli dizanteri, salmonelloz, campylobacter, feral oral bulaşan A ve E hepatitleri, giardia, cryptosporidium gibi parazitler ajanlara bağlı gastrointestinal enfeksiyonlar, afet öncesi aşılanma oranı %80 olan topluluklarda kızamık salgınları bildirilmiştir. Ülkemizde Kocaeli depreminden sonra bölgede endemik patojenlerin görülme oranında belirgin bir artış olmaksızın gelişen kısa süreli büyük çaplı ishal salgınından duygusal stress, ani yaşam alanı ve beslenmede değişikliği sorumlu tutulmuştur. Meningokoksik menenjit kişiden kişiye geçebilir ve afet sonrasında zorunlu kalabalık yaşam koşulları meningokoksik menenjit açısından artmış risk taşır. Bit ve uyuz salgınları kalabalık yaşam ve kötü hijyen koşullarına bağlı afet sonrası dönemde görülebilir. Yara enfeksiyonları, aşılamanın eksik ve yetersiz olması durumunda tetanoz ve tetanoza bağlı ölümler kaçınılmazdır. Geçmişte bunun örnekleri bulunmaktadır (2004 Aceh depremi ve tsunami sonrasında 106 tetanoz olgusu, 20 ölüm, 2005 pakistan depreminde tetanoz olguları bildirilmiştir).
Afet sonrası salgın hastalıkların etkin şekilde önlenmesi ve kontrolü afet öncesi dönemde güçlü bir “hazır bulunuşluk planı”yapılmış olması, erken tanı ve tedavi için surveyans yapılmasıyla olasıdır. Etkilenen bölgede planlama ve koordinasyon uluslararası ve ulusal rehberlere uygun olarak yapılmalıdır. Afet sonrası acil durumda sağlık hizmeti genellikle ulusal ve uluslararası çeşitli ekiplerce verildiğinden koordinasyon sağlanması zordur. Afet öncesi bazal surveyans verilerinin (bölgesel hastalıkların görülme sıklıkları ile ilgili veriler) bulunmaması afet sonrasında görülebilecek salgınların erken saptanmasında güçlük yaratır. Afetlerden sonra etkilenen bölgede görülen endemik hastalıkların seyrini ve salgınları tanımlamak için “Risk Değerlendirmesi” yapılmalı, güvenli su temini, uygun sanitasyon koşulları sağlanmalı, etkilenen popülasyonun yaş dağılımı, beslenme durumu, bağışıklık durumu ve sağlık hizmetine ulaşabilme kapasitesi değerlendirilmelidir. Halk sağlığı hizmetlerinin hızlı ve uygun şekilde yeniden başlatılması, (Örn: bağışıklama, sanitasyon, atık yönetimi, su kalitesi ve gıda güvenliği) ve sendromik surveyans kullanılması kritik önem taşımaktadır. Afet sonrası kullanılacak surveyans sistemleri salgın yapma potansiyeline sahip enfeksiyon hastalıklarını hızla saptayabilecek şekilde tasarlanmış olmalıdır. Laboratuvar kapasitesi etkin kullanılmalı, SAHADA laboratuvar kapasitesi oluşturulmalıdır. Salgın potansiyeline sahip hastalık saptanması halinde zaman kaybetmeksizin hızla uygun enfeksiyon kontrol önlemleri alınmalı ve sahada bir an önce birinci basamak sağlık hizmeti verilebilmesi sağlanılmalıdır.
Kaynaklar:
1-Kpouadio KI, Aljunid S, Kamigaki T et al. Infectious Diseases Following Natural Disasters: Prevention and Control Measures. Expert Rev. Anti Infect There. 10(1), 95-104 (2012)
2-Murthy S, Christian MD Infectious Diseases Following Disasters. Disaster Med Public Health Preparedness. 4:232-238 (2010)
3-Makwana N. Public Health Care System’s Preparedness to Combat Epidemics After Natural Disasters. J Family Med Prim Care 9:5107-5112(2020)
4-Watson JT, Gayer M, Connolly MA. Epidemics After Natural Disasters. Emerging Infectious Diseases. www.cdc.gov/eid.Vol.13, No. 1, January 2007
5-Viswanathan R, Chakrabarty A, Basu S. Active Support After Natural Disasters: A Review of A Microbiologist’s Role
6- Prof. Dr. Selçuk Kılıç. Afetlerde Bulaşıcı Hastalıklar ve Salgınlar. Ortadoğu Afet ve Hastane Yönetim Kongresi, 8-11 Ekim 2017, İstanbul
file.atuder.org.tr/_atuder.org/fileUpload/xZIxG8kjw9CL.pdf