COVID-19 sonrası otoimmün hastalıklar

Otoimmün hastalıkların viral enfeksiyonlar tarafından tetiklenmesi onlarca yıldır üzerinde çalışılan bir konudur. COVİD-19 salgını bize bu bağlantıyı ve altta yatan patogenezi anlamak için eşsiz bir fırsat sundu. COVİD-19 sonrası otoimmün hastalıkların yaygınlığı hakkında henüz tam bir resim çizilemese de, büyük kohortların kullanıldığı iki çalışma, virüsün yeni başlangıçlı otoimmün hastalıklar geliştirme riskinin önemli ölçüde arttığını vurgulamaktadır.

SARS-CoV-2 enfeksiyonu, konakçıda solunum sistemi tutulumunun hâkim olduğu bir dizi semptoma yol açar. Üst solunum yolu enfeksiyonu yapması nedeniyle başlangıçta SARS-CoV-2 basit bir griple karşılaştırılıyordu. Ancak virüs ile yaşamaya devam ettikçe virüsün kendi kendine iyileşen hafif enfeksiyondan, ateş, öksürük, miyalji, yorgunluk ve nefes darlığı gibi semptomlarla birlikte kritik solunum sıkıntısına kadar değişen bir spektruma sahip olduğunu gördük.  

Dünya çapında COVİD-19 vakalarının yükü arttıkça, durum hakkındaki anlayışımız da arttı. Şiddetli COVİD-19 vakaları, akciğerde hasarı artıran pro-inflamatuar sitokinler ve kemokinler ile dikkat çekici bir immun yanıt gösteriyordu.

SARS-CoV-2 enfeksiyonunun düzensiz/anlaşılması zor immun cevaba yol açtığına dair diğer kanıt, çoklu sistem inflamatuar sendromu (MIS-C) ile başvuran pediatrik hastalardan geldi. Bu sendrom, adından da anlaşılacağı gibi, yaygın organ tutulumu izlenen bir durumdu. Kawasaki hastalığı, toksik şok sendromu ve makrofaj aktivasyon sendromu gibi diğer aşırı inflamasyon sendromlarıyla örtüşen özellikleri de vardı. 

Diğer taraftan birçok araştırmacı, COVİD-19 sonrası çeşitli otoimmün rahatsızlıkları olan izole yetişkin vakaları da bildirdi. Aşılar sayesinde COVİD-19'a bağlı ölüm oranları azalsa da, önemli ölçüde uzun COVİD adı verilen COVİD-19 sonrası rahatsızlıkların ve yeni başlayan otoimmün ve oto-inflamatuar hastalıkların artışa tanık olmaya devam ediyoruz. Ancak buzdağının görünen kısmında tek tük vakalar gibi görünse de COVİD-19 sonrası otoimmün rahatsızlıkların gerçek spektrumu, yaygınlığı ve COVİD-19 öncesi zamana oranla COVİD-19 sonrası gelişme riskinin ne kadar değiştiği hala bilinmiyor. 

Yakın zamanda tamamlanan bir çalışma konu hakkında bize bazı bilgiler sunuyor. 48 merkezde 5,9 milyondan fazla yetişkinden oluşan çalışma popülasyonu ile, küresel COVİD-19 veri kümesi olan TriNetX ağı kullanılarak yapılan bu çalışmada, Ocak 2020-Aralık 2021 arasındaki her biri 887.455 kişiden oluşan iki kohort (COVİD-19 ve COVİD-19 olmayan) oluşturulmuş. Aşı, potansiyel bir kafa karıştırıcı faktör olabileceğinden, analizlere yalnızca aşılanmamış bireyler de dahil edilmiş. 

Elde ettikleri sonuçlara göre; 6 ay içinde otoimmün durumların görülme sıklığı, COVİD-19 kohortunda, COVİD-19 olmayan gruba göre önemli ölçüde daha yüksek. SARS-CoV-2'ye maruz kaldıktan sonra gelişen otoimmün hastalıkların, daha önce bilinen diğer viral patojenlerle (coxsackie ve Epstein-Barr virüsü gibi) karşılaştırıldığında benzersiz tarafı ise görülen hastalıkların spektrumu. COVİD-19 kohortunda romatoid artrit, sistemik lupus eritematozus, vaskülitin yanı sıra, inflamatuar bağırsak hastalığı ve tip 1 diyabet dahil olmak üzere çok çeşitli otoimmün hastalık riskinde artış tespit edilmiştir. 

Benzer bir çalışma bir Alman grup tarafından yapıldı. Alman sağlık verilerinden bir kohort seçildi. Belgelenen teşhislere dayanarak, 31 Aralık 2020'ye kadar polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ile doğrulanmış COVİD-19'lu bireyler belirlendi. COVİD-19 tanısı alan 670.301 kişi kontrollerle 1:3 oranında eşleştirildi. Hastalar, COVİD-19 olmayan kontrol hastaları ile eşleştirildi. Her iki grup da 30 Haziran 2021 tarihine kadar takip edildi. Otoimmün durum riski açısından değerlendirmesinde araştırmacılar, yaş, cinsiyet ve önceden var olan bir otoimmün hastalığa sahip olup olmadıkları açısından eşleşen COVİD-19 olan ve COVİD-19 olmayan kohortları karşılaştırdığında, enfeksiyondan 3-15 ay sonra otoimmün bir duruma yakalanma olasılığının %42,6 daha yüksek olduğunu belirlediler. 

Daha şiddetli COVİD-19 geçiren hastaların otoimmün bozukluk geliştirme şansı daha yüksekti. En yüksek insidans oranları, nispeten nadir görülen otoimmün hastalıklar olan vaskülit durumlarında bulundu Ayrıca, önceden otoimmün rahatsızlıkları olan bireyler arasında da COVİD-19'un başka bir otoimmün hastalık geliştirme riskini %23 artırdığı vurgulanmaktadır. 

Genel olarak otoimmün ve oto-inflamatuar patolojiler, farklı enfeksiyonlarla ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle bu çalışmalardaki otoimmün durumların hepsi COVİD-19'a özgü değildir. Ancak COVİD-19 ile ilişkisinin önemli bir yönü, enfeksiyondan sonra bireylerde otoimmün rahatsızlıkların genel görülme sıklığında ve aralığında kayda değer bir artış olmasıdır. Ayrıca, COVİD-19'lu bireylerde otoimmün durumlarda da görülen çeşitli otoantikorlar (antinükleer antikor, lupus antikoagülan ve anti-Ro/SSA antikorları gibi) tespit edilmiştir.

COVİD-19 ile ilişkili immün düzensizliğin moleküler temelini açıklamak için SARS-CoV-2’in reseptörü ACE2'nin neredeyse bütün dokularda olması, viral proteinler tarafından moleküler taklit ve COVİD-19'un çoklu organ tutulumu bağışıklık hücrelerinin seyirci aktivasyonu, virüs tarafından zarar gören dokudan otoantijenlerin salınması, lenfositlerin süperantijen aracılı aktivasyonu ve epitop yayılması dahil çeşitli teoriler öne sürülmüştür. Ayrıca yaş, eşlik eden hastalıklar ve genetik faktörler gibi çeşitli konakçı faktörler de katkıda bulunabilir. 

Genetik ve epigenetik yatkınlık ve patofizyoloji gibi kesin moleküler mekanizmalar hala bilinmese de COVID-19 ve otoimmün hastalıklar arasındaki ilişki dikkat çekicidir. COVİD-19'un, otoimmün hastalık riskini nasıl etkilediğini anlamak, uzun süre hastalık ve ölümleri önlemek için, COVİD-19 geçiren bireylerde önleyici tedbirlerin ve erken tedavinin uygulanmasına yardımcı olacaktır. 

Uzm.Dr. Tutku Taşkınoğlu

https://link.springer.com/article/10.1007/s10067-023-06670-0